波兰文 注释

    ENCYKLIKA

    CARITASINVERITATE

    OJCAŚWIĘTEGO

    BENEDYKTAXVI

    DOBISKUPÓW

    PREZBITERÓWIDIAKONÓW

    DOOSÓBKONSEKROWANYCH

    IWSZYSTKICHWIERNYCHŚWIECKICH

    OINTEGRALNYMROZWOJULUDZKIM

    WMIŁOŚCIIPRAWDZIE

    WPROWADZENIE

    1.MIŁOŚĆWPRAWDZIE,którejJezusChrystusstałsięświadkiemprzezswojeżycieziemskie,azwłaszczaprzezswojąśmierćizmartwychwstanie,stanowizasadnicząsiłęnapędowąprawdziwegorozwojukażdegoczłowiekaicałejludzkości.Miłość–«caritas»–tonadzwyczajnasiła,skłaniającaosobydoodważnegoiofiarnegozaangażowaniasięnapolusprawiedliwościipokoju.Tosiła,któramaswojepoczątkiwBogu–odwiecznejMiłościiabsolutnejPrawdzie.Każdyznajdujeswojedobro,podejmującplan,któryBógmawobecniego,bywpełnigourzeczywistnić:wtymbowiemplanieznajdujeswojąprawdę,aprzyjmującjąstajesięwolny(por.J8,22).Dlategoobronaprawdy,proponowaniejejzpokorąiprzekonaniemorazświadczenieoniejwżyciustanowiąwymagająceiniedozastąpieniaformymiłości.Onabowiem«współweselisięzprawdą»(1Kor13,6).Wszyscyludziedoświadczająwewnętrznegoimpulsudomiłowaniawsposóbautentyczny:miłośćiprawdanigdyichnieopuszczającałkowicie,ponieważstanowiąpowołaniewpisaneprzezBogawserceiumysłkażdegoczłowieka.JezusChrystusoczyszczaiuwalniaodnaszychludzkichograniczeńposzukiwaniemiłościorazprawdyiodsłaniaprzednamiwcałejpełniinicjatywęmiłościiprojektprawdziwegożycia,jakiBógnamprzygotował.WChrystusiemiłośćwprawdziestajesięObliczemJegoOsoby,adlanaspowołaniemdomiłowanianaszychbraciwprawdzieJegoprojektu.OnbowiemsamjestPrawdą(por.J14,6).

    2.Miłość(caritas)jestkrólewskądrogąnaukispołecznejKościoła.Wszelkaodpowiedzialnośćizaangażowaniezarysowaneprzeztęnaukęczerpiązmiłości,którazgodnieznauczaniemJezusastanowisyntezęcałegoPrawa(por.Mt22,36-40).StanowionaprawdziwątreśćosobistejrelacjizBogiemibliźnim;jestnietylkozasadąmikro-relacji:więziprzyjacielskich,rodzinnych,małejgrupy,aletakżemakro-relacji:stosunkówspołecznych,ekonomicznychipolitycznych.DlaKościoła–uformowanegoprzezEwangelię–miłośćjestwszystkim,ponieważ,jaknauczaśw.Jan(por.1J4,8.16)ijakprzypomniałemwmojejpierwszejEncyklice,«Bógjestmiłością»(Deuscaritasest):wszystkowywodzisięzmiłościBożej,dziękiniejwszystkoprzyjmujekształt,doniejwszystkozmierza.Miłośćjestnajwiększymdarem,jakiBógprzekazałludziom,jestJegoobietnicąinasząnadzieją.

    Jestemświadomy,żeistniejąbłędnedrogiaimiłość–jaktobywałoinadalbywa–jestogołacanazsensu,orazżełączysięztymryzykoopacznegorozumieniamiłości,wykluczaniazniejtreścietycznejiwkażdymwypadkuutrudnieńwjejprawidłowejocenie.Wkręgachspołecznych,prawnych,kulturowych,politycznychiekonomicznych,czyliwkontekstachbardziejnarażonychnategorodzajuniebezpieczeństwo,łatwostwierdzasięjejniewielkieznaczeniedlainterpretowaniaikierowaniaodpowiedzialnościąmoralną.Stądpotrzebałączeniamiłościzprawdąnietylkowkierunkuwskazanymprzezśw.Pawła,«veritasincaritate»(Ef4,15),alerównieżwodwrotnymikomplementarnymkierunku–«caritasinveritate».Prawdytrzebaszukać,znajdowaćjąiwyrażaćw«ekonomii»miłości,alezkoleimiłośćtrzebapojmować,cenićiżyćniąwświetleprawdy.Wtensposóbnietylkoprzysłużymysięmiłościoświeconejprawdą,aleprzyczynimysiędouwiarygodnieniaprawdy,ukazującjejsiłęuwierzytelnianiaiprzekonywaniawkonkretnymżyciuspołecznym.Niejesttobezznaczeniadzisiaj,wkontekściespołecznymikulturowymrelatywizującymprawdę,częstoniezwracającymnaniąuwagiijejniechętnym.

    3.Dziękitejścisłejwięzizprawdą,możnauznaćmiłośćzaautentycznywyrazczłowieczeństwaorazzaelementopodstawowymznaczeniuwrelacjachludzkich,takżeocharakterzepublicznym.Tylkowprawdziemiłośćjaśniejeblaskiemimożebyćprzeżywanaautentycznie.Prawdajestświatłemnadającymmiłościsensiwartość.Światłotojestświatłemrozumuiwiary,dziękiktóremuumysłdochodzidoprzyrodzonejinadprzyrodzonejprawdymiłości:odkrywajejsensoddaniasię,przyjęciaikomunii.Bezprawdymiłośćkończysięnasentymentalizmie.Miłośćstajesiępustąskorupą,którąmożnadowolniewypełnić.Wkulturzebezprawdyistniejeryzykowypaczeniamiłości.Stajesięonałupememocjiorazprzypadkowychopiniijednostek,słowemnadużywanymizniekształcanymażponabranieprzeciwnegoznaczenia.Prawdauwalniamiłośćodwąskichdrógemocjonalności,pozbawiającychjątreścirelacyjnychispołecznych,iodfideizmu,pozbawiającegojąspojrzenialudzkiegoiuniwersalnego.MiłośćodzwierciedlawprawdziewymiarosobistyijednocześniepublicznywiarywBogabiblijnego,będącegorównocześnie«Agápe»i«Lógos»:MiłościąiPrawdą,MiłościąiSłowem.

    4.Ponieważmiłość(caritas)jestpełnaprawdy,człowiekmożepojąćbogactwojejwartości,możesięniądzielićikomunikować.Prawdajestbowiemlógostworzącymdiálogos,awięckomunikacjęikomunię.Prawda,pozwalającludziomwyjśćzkręgusubiektywnychopiniiiodczuć,dajeimmożliwośćpostępowaniaprzekraczającegouwarunkowaniakulturoweihistoryczneorazspotkaniasięwoceniewartościiistotyrzeczy.Prawdaotwieraijednoczyumysływlógosmiłości:otochrześcijańskiegłoszenieiświadectwomiłości.Wobecnymkontekściespołecznymikulturowym,wktórymrozpowszechnionajesttendencjadorelatywizowaniaprawdy,przeżywaniemiłościwprawdzieprowadzidozrozumienia,żewybórwartościchrześcijańskichjestnietylkosprawąpożyteczną,aleniezbędnądlabudowaniadobregospołeczeństwaorazprawdziwego,integralnegorozwojuludzkiego.Chrześcijaństwomiłościbezprawdymożnałatwozamienićnamagazyndobrychuczuć,pożytecznychwewspółżyciuspołecznym,leczmarginalnych.WtensposóbniebyłobyjużprawdziwegoiwłaściwegomiejscadlaBogawświecie.Miłośćpozbawionaprawdyzostajesprowadzonadośrodowiskaciasnegoipozbawionegorelacjizdrugimczłowiekiem.Zostajewyłączonazprojektówiprocesówbudowanialudzkiegorozwojuouniwersalnymcharakterze,wdialoguwiedzyiczynu.

    5.Caritastomiłośćprzyjętaidarowana.Jestona«łaską»(cháris).JejźródłemjestkrystalicznamiłośćOjcadoSyna,wDuchuŚwiętym.Tomiłość,którazSynaspływananas.Tomiłośćstwórcza,dziękiktórejistniejemy;tomiłośćodkupieńcza,dziękiktórejjesteśmynowymstworzeniem.TomiłośćobjawionaiurzeczywistnionaprzezChrystusa(por.J13,1)oraz«rozlanawsercachnaszychprzezDuchaŚwiętego»(Rz5,5).Ludzie,będącadresatamimiłościBożej,stalisiępodmiotamimiłościisąpowołani,bystaćsięnarzędziamiłaski,byszerzyćmiłośćBożąitworzyćwięzimiłości.

    NatędynamikęmiłościprzyjętejiofiarowanejodpowiadanaukaspołecznaKościoła.Jestona«caritasinveritateinresociali»:głoszeniemprawdymiłościChrystusawspołeczeństwie.Naukatajestposługąmiłości,alewprawdzie.Prawdazachowujeiwyrażawyzwalającąmocmiłościwcoraztonowychwydarzeniachhistorii.Jestrównocześnieprawdąwiaryirozumu,wrozróżnieniuizarazemzespoleniudwóchsferpoznania.Prawdytejpotrzebują:rozwój,dobrobytspołecznyiwłaściwerozwiązywaniepoważnychproblemówspołeczno-ekonomicznych,trapiącychludzkość.Jeszczebardziejpotrzebujątego,abyprawdatabyłamiłowanaibyoniejświadczono.Bezprawdy,bezzaufaniaimiłościdoprawdy,niemaświadomościiodpowiedzialnościspołecznej,adziałalnośćspołecznazostajeuzależnionaodprywatnychinteresówilogikiwładzy,prowadzącdodzieleniaspołeczeństwa,atymbardziejspołeczeństwazmierzającegodoglobalizacji,wtrudnychmomentachjakobecnie.

    6.«Caritasinveritate»tozasada,wokółktórejskupiasięnaukaspołecznaKościoła;zasadataznajdujeformędziałaniawkryteriachorientacyjnychdziałaniamoralnego.Pragnęwszczególnościzwrócićuwagęnadwaznich,związanewsposóbspecjalnyzzaangażowaniemnarzeczrozwojuwspołeczeństwiezmierzającymdoglobalizacji:chodziosprawiedliwośćidobrowspólne.

    Przedewszystkimsprawiedliwość.Ubisocietas,ibiius:każdespołeczeństwoopracowujewłasnysystemwymiarusprawiedliwości.Miłośćprzewyższasprawiedliwość,ponieważkochaćtoznaczydarować,ofiarowaćcośmojegodrugiemu;alemiłościniemanigdybezsprawiedliwości,któraskłania,bydaćdrugiemuto,cojestjego,comusięnależyztejracji,żejestidziała.Niemogędrugiemu«darować»cośzsiebie,jeżelimuniedamwpierwszymrzędzietego,comusięnależyzgodniezesprawiedliwością.Ktokochadrugich,jestprzedewszystkimsprawiedliwywobecnich.Sprawiedliwośćnietylkoniejestobcamiłości,nietylkoniejestalternatywnąalboparalelnądrogąmiłości:sprawiedliwośćjestniepodzielniezwiązanazmiłością,[1]towarzyszyjej.Sprawiedliwośćjestpierwsządrogąmiłości,jakpowiedziałPawełVI,jestjej«najmniejsząmiarą»,[2]stanowiintegralnączęśćtejmiłości«czynemiprawdą»(1J3,18),doktórejzachęcaapostołJan.Zjednejstronymiłośćdomagasięsprawiedliwości:uznaniaiuszanowaniasłusznychprawposzczególnychosóbinarodów.Podejmujesięonabudowaniamiastaczłowiekazgodniezprawemisprawiedliwością.Zdrugiejstronymiłośćprzewyższasprawiedliwośćiuzupełniajązgodniezlogikądaruiprzebaczenia.[3]Miastoczłowiekaniewzrastatylkodziękiodniesieniomdoprawiobowiązków,alejeszczebardziejiwpierwszymrzędziedziękirelacjombezinteresowności,miłosierdziaikomunii.MiłośćobjawiazawszetakżewrelacjachludzkichmiłośćBożą,dającwartośćteologalnąizbawcząwszelkimzaangażowaniomsprawiedliwościwświecie.

    7.Trzebatakżemiećbardzonawzględziedobrowspólne.Kochaćkogoś,toznaczypragnąćjegodobraiangażowaćsięskuteczniewtymcelu.Obokdobraindywidualnegoistniejedobrozwiązanezewspółżyciemspołecznymosób:dobrowspólne.Todobroowegomy-wszyscy,składającegosięzposzczególnychosób,rodzinorazgruppośrednich,łączącychsięwewspólnociespołecznej.[4]Niejesttodobroposzukiwanedlaniegosamego,alezewzględunaosoby,którenależądowspólnotyspołecznejiktóretylkowniejmogąrzeczywiścieiskuteczniejosiągnąćswojedobro.Pragnieniedobrawspólnegoiangażowaniesięnajegorzeczstanowiwymógsprawiedliwościimiłości.Angażowaniesięnarzeczdobrawspólnegooznaczazjednejstronytroszczeniesię,azdrugiejkorzystaniezzespołuinstytucjitworzącychzpunktuwidzeniaprawnego,cywilnego,politycznegoikulturalnegostrukturężyciaspołecznego,którewtensposóbprzyjmujekształtpólis,miasta.Tymbardziejskuteczniekochamybliźniego,imbardziejangażujemysięnarzeczdobrawspólnego,odpowiadającegorównieżnajegorzeczywistepotrzeby.Każdychrześcijaninwezwanyjestdotejmiłościzgodniezeswoimpowołaniemiswoimimożliwościamioddziaływaniawpólis.Otodrogainstytucjonalna–możemytakżepowiedziećpolityczna–miłości,niemniejkwalifikowanaiwyrazistaniżmiłośćodnoszącasiębezpośredniodobliźniego,pozamediacjamiinstytucjonalnymiwobrębiepólis.Gdymiłośćożywiazaangażowanienarzeczdobrawspólnego,maonowiększąwartośćniżtylkoświeckieipolitycznezaangażowanie.Jakkażdezaangażowanienarzeczsprawiedliwości,wpisujesięonowświadectwomiłościBożej,któredziałającwczasieprzygotowujewieczność.Gdydziałalnośćczłowiekanaziemiczerpienatchnienieipodtrzymywanejestprzezmiłość,przyczyniasiędobudowaniapowszechnegomiastaBożego,doktóregozmierzajądziejerodzinyludzkiej.Wspołeczeństwieznajdującymsięnadrodzedoglobalizacji,dobrowspólneizaangażowanienajegorzeczmusząprzyjąćwymiarcałejrodzinyludzkiej,toznaczywspólnotyludówinarodów,[5]abynadaćkształtjednościipokojumiastuczłowieka,czyniącjewpewnejmierzeantycypacjązapowiadającąmiastoBożebezbarier.

    8.Publikującw1967r.EncyklikęPopulorumprogressio,mójczcigodnypoprzednikPawełVIrozjaśniłwielkitematrozwojunarodówblaskiemprawdyiświatłemChrystusowejmiłości.Stwierdziłon,żegłoszenieChrystusajestpierwszymizasadniczymczynnikiemrozwoju[6]ipozostawiłnamzadaniekroczeniadrogąrozwojucałymnaszymsercemicałymnaszymumysłem,[7]toznaczyzżaremmiłościimądrościąprawdy.TopierwotnaprawdamiłościBożej,darowananamłaska,otwieranaszeżycienadariumożliwianadziejęna«rozwójcałegoczłowiekaiwszystkichludzi»,[8]naprzejście«zmniejludzkichwarunkówżyciadowarunkówbardziejgodnychczłowieka,[9]zrealizowanepopokonaniutrudności,którenieodłączniespotykamynadrodze.

    PoponadczterdziestulatachodpublikacjiEncyklikipragnęzłożyćhołdiuczcićpamięćwielkiegoPapieżaPawłaVI,podejmującjegonauczanieointegralnymrozwojuludzkimikroczącdrogąwyznaczonąprzeztonauczanie,abyjeobecniezaktualizować.TenprocesaktualizacjirozpocząłsięodEncyklikiSollicitudoreisocialis,którąSługaBożyJanPawełIIchciałupamiętnićpublikacjęPopulorumprogressiozokazjijejdwudziestejrocznicy.DotamtejchwilitegorodzajuwspomnieniebyłozarezerwowanejedyniedlaRerumnovarum.Poupływieponaddwudziestulatwyrażammojeprzekonanie,żePopulorumprogressiozasługuje,abyuważanojąza«Rerumnovarumwspółczesnejepoki»,rozjaśniającądrogęludzkościwkierunkuzjednoczenia.

    9.Miłośćwprawdzie–caritasinveritate–towielkiewyzwaniedlaKościoławświeciepostępującejiszerzącejsięglobalizacji.Ryzykonaszychczasówpoleganatym,żefaktycznejwzajemnejzależnościmiędzyludźmiinarodaminieodpowiadaetycznewspółdziałaniesumieńiumysłów,któregowynikiemmógłbybyćrozwójnaprawdęludzki.Jedyniedziękimiłości,oświeconejświatłemrozumuiwiary,możliwejestosiągnięciecelówrozwojubardziejludzkichihumanizujących.Dzieleniasiędobramiizasobami,będącymiźródłemautentycznegorozwoju,niezapewniajedyniepostęptechnicznyiczystointeresownerelacje,leczpotencjałmiłościzwyciężającyzłodobrem(por.Rz12,21)iotwierającynawzajemnośćsumieńiwolności.

    Kościółniemadozaofiarowaniatechnicznychrozwiązań[10]ijest«jaknajdalszyodmieszaniasiędorządówpaństw».[11]Majednakmisjęprawdydospełnienia,wkażdymczasieiokolicznościach,dlaspołeczeństwanamiaręczłowieka,jegogodnościipowołania.Bezprawdyczłowiekskazujesięnaempirycznąisceptycznąwizjężycia,niezdolnąwznieśćsięponadpraxis,ponieważnieinteresujejejdostrzeżeniewartości–aczasemnawetznaczeń–dziękiktórymmogłabyjąosądzaćiukierunkować.Wiernośćczłowiekowiwymagawiernościprawdzie,którajakojedynagwarantujewolność(por.J8,32)imożliwośćintegralnegorozwojuludzkiego.DlategoKościółjejposzukuje,niezmordowaniegłosiiuznajeją,gdziekolwieksięujawnia.TejmisjiprawdyKościółniemożesięwyrzec.Jegonaukaspołecznastanowiszczególnyelementtegogłoszenia:jestonasłużbąprawdzie,którawyzwala.Otwartanaprawdę,pochodzącązjakiegokolwiekźródławiedzy,naukaspołecznaKościołaprzyjmujeją,scalawjednofragmenty,wjakichczęstojąodnajdujeistajesięjejmediatoremwnowymzawszeżyciuspołecznościludziinarodów.[12]

    ROZDZIAŁI

    PRZESŁANIEPOPULORUMPROGRESSIO

    10.PonowneodczytaniePopulorumprogressio,poponadczterdziestulatachodjejpublikacji,zachęcadopozostaniawiernymjejprzesłaniumiłościiprawdy,rozważającjewkontekścieszczególnegonauczaniamagisteriumPawłaVI,abardziejogólniewobrębietradycjinaukispołecznejKościoła.Trzebanastępniedokonaćocenyróżnychpojęć,wktórych–wodróżnieniuodtamtegookresu–pojawiasięproblemrozwoju.TakwięcpoprawnypunktwidzeniastanowiTradycjawiaryapostolskiej,[13]będącadziedzictwemstarożytnyminowym,bezktóregoPopulorumprogressiobyłabydokumentempozbawionymkorzeni,akwestierozwojusprowadzałybysięjedyniedodanychsocjologicznych.

    11.PublikacjaPopulorumprogressiomiałamiejscebezpośredniopozakończeniuSoboruWatykańskiegoII.SamaEncyklikazaznaczawpierwszychparagrafachswojeścisłewięzizSoborem.[14]Zeswejstrony,podwudziestulatachJanPawełIIpodkreślałwSollicitudoreisocialis[15]owocnąwięźtamtejEncyklikizSoborem,azwłaszczazKonstytucjąduszpasterskąGaudiumetspes.RównieżjapragnęprzypomniećtuważnąrolęSoboruWatykańskiegoIIdlaEncyklikiJanaPawłaIIorazdlakolejnegonauczaniaspołecznegoPapieży.Sobórpogłębiłto,coodzawszenależydoprawdywiary,czyliżeKościół,będącwsłużbieBoga,pozostajewsłużbieświatawkategoriachmiłościiprawdy.ZtejwizjiwychodziłPawełVI,byprzekazaćnamdwiewielkieprawdy.Pierwsząznichjestto,żecałyKościół,wcałejswojejistocieidziałaniu,podczasgdygłosi,celebrujeidziaławmiłości,manacelupromowanieintegralnegorozwojuczłowieka.Kościółpełnirolępubliczną,któraniezacieśniasiędojegodziałalnościopiekuńczejlubedukacyjnej,aleobjawiaswojeenergiewsłużbiepromocjiczłowiekaipowszechnegobraterstwa,gdymożekorzystaćzwolności.Wwieluwypadkachprzeszkodędlatejwolnościstanowiązakazyiprześladowania,albojestonarównieżograniczana,gdypublicznaobecnośćKościołazostajesprowadzonajedyniedojegodziałalnościcharytatywnej.Drugąprawdąjestto,żeautentycznyrozwójczłowiekadotyczycałościjegoosobywewszystkichjejwymiarach.[16]Bezperspektywyżyciawiecznego,postępludzkinatymświeciepozbawionyjestoddechu.Zamkniętywramachhistorii,wystawionyjestnaryzyko,żebędziesprowadzonyjedyniedotego,bycorazwięcejmieć.Wtensposóbludzkośćtraciodwagę,bybyćgotowąnaprzyjęciewyższychdóbr,nawielkieibezinteresowneinicjatywywypływającezmiłościpowszechnej.Człowieknierozwijasiędziękiwłasnymsiłom,anirozwojuniemożnamupoprostuprzekazaćzzewnątrz.Naprzestrzenidziejówuważanoczęsto,żewystarczypowołaćinstytucjemającezagwarantowaćludzkościzachowanieprawadorozwoju.Niestety,złożonozbytniąufnośćwtychinstytucjach,takjakgdybymogłyosiągnąćupragnionycelwsposóbautomatyczny.Wrzeczywistościsameinstytucjeniewystarczą,ponieważintegralnyrozwójludzkijestprzedewszystkimpowołaniem,awięcwiążesięzwolnymisolidarnymprzyjęciuodpowiedzialnościzestronywszystkich.Ponadtotegorodzajurozwójdomagasiętranscendentnejwizjirodziny,potrzebujeBoga:bezNiegorozwójalbozostajezanegowany,albopowierzonyjedyniewręceczłowieka,któryzarozumialemniemaosamo-zbawieniuiostateczniepromujeodczłowieczonyrozwój.Zdrugiejstrony,tylkospotkaniezBogiempozwalanie«widziećwinnymczłowiekuzawszejedynieinnego»,[17]leczrozpoznaćwnimobrazBoży,dochodzącwtedydoprawdziwegoodkryciainnegoczłowiekaidodojrzałejmiłości,która«stajesiętroskąoczłowiekaiposługądladrugiego».[18]

    12.ZwiązekmiędzyPopulorumprogressioiSoboremWatykańskimIIniestanowicezurymiędzynauczaniemspołecznymPawłaVIanauczaniemPapieżyjegopoprzedników,jakożeSobórstanowipogłębienietegorodzajunauczaniawciągłościżyciaKościoła.[19]WtymsensienieprzyczyniająsiędowyjaśnieniapewneabstrakcyjnepodziaływobrębienaukispołecznejKościoła,któreprzypisująpapieskiemunauczaniuspołecznemuobcemukategorie.Niemadwóchróżniącychsięmiędzysobątypologiinaukispołecznej,przedpoborowejiposoborowej,alejestjednanauka,spójnaijednocześniezawszenowa.[20]JestrzecząsłusznąpodkreślanieszczególnegocharakterujednejlubdrugiejEncykliki,nauczaniajednegolubinnegoPapieża,aleniemożnatracićzpolawidzeniaspójnościcałegocorpusdoktrynalnego.[21]Spójnośćnieoznaczazamknięciasięwjakiśsystemie,leczraczejdynamicznąwiernośćwobecotrzymanegoświatła.PojawiającesięzawszenoweproblemynaukaspołecznaKościołaoświecaświatłem,któresięniezmienia.[22]Ochraniatozarównostały,jakihistorycznycharaktertego«dziedzictwa»doktrynalnego,[23]któryzeswoimicharakterystycznymicechamistanowiczęśćzawszeżywejTradycjiKościoła.[24]NaukaspołecznazbudowanajestnafundamencieprzekazanymprzezApostołówOjcomKościoła,anastępnieprzyjętymipogłębionymprzezwielkichDoktorówchrześcijańskich.NaukataostatecznienawiązujedonowegoCzłowieka,do«ostatniegoAdama,duchaożywiającego»(por.1Kor15,45),stanowiącegozasadęmiłości,która«nigdynieustaje»(1Kor13,8).ŚwiadcząoniejŚwięciiwszyscy,którzydaliżyciezaChrystusaZbawicielanapolusprawiedliwościipokoju.WyrażasięwniejprofetycznezadaniePapieży,byprzewodzićapostolskoChrystusowemuKościołowiirozeznawaćnowewymogiewangelizacji.ZtychracjiEncyklikaPopulorumprogressio,wpisującsięwwielkinurtTradycji,zdolnajestprzemówićrównieżdzisiajdonas.

    13.OpróczswojejważnejwięzizcałąnaukąspołecznąKościoła,EncyklikaPopulorumprogressiojestściślezespolonazcałymnauczaniemPawłaVI,awszczególnościzjegonauczaniemspołecznym.Zpewnościąjegonauczaniemiałowielkieznaczenie:potwierdziłonniezbywalnąwagęEwangeliidlabudowaniaspołeczeństwazgodniezwolnościąisprawiedliwością,widealnejihistorycznejperspektywiecywilizacjiożywianejmiłością.PawełVIzrozumiałwyraźnie,żekwestiaspołecznastałasiękwestiąświatową[25]iuchwyciłwzajemnąwięźmiędzydążeniemdojednoczeniasięludzkościichrześcijańskimideałemjednejrodzinyludów,solidarnejwewspólnymbraterstwie.Wpojmowanympoludzkuichrześcijańskurozwojuokreśliłsercechrześcijańskiegoprzesłaniaspołecznegoizaproponowałmiłośćchrześcijańskąjakozasadnicząsiłęrozwoju.PawełVI,kierującsiępragnieniemukazaniadzisiejszemuczłowiekowiwcałejpełnimiłościChrystusa,stawiłodważnieczołoważnymkwestiomspołecznym,nieulegającograniczeniomkulturowymswoichczasów.

    14.NastępniewLiścieapostolskimOctogesimaadveniensz1971r.,PawełVIpodjąłtematsensupolitykiorazniebezpieczeństwa,jakiestwarzająutopijneiideologicznewizjeprzesądzająceojejjakościetycznejiludzkiej.Chodzioargumentyściślezwiązanezrozwojem.Niestety,negatywneideologienadalsięmnożą.PawełVIostrzegałjużprzedideologiątechnokratyczną,[26]szczególniedziśzakorzenioną,świadomwielkiegoniebezpieczeństwapowierzeniatylkotechnicecałegoprocesurozwoju,ponieważwtensposóbpozostałbyonbezorientacji.Technika,rozważanasamawsobie,jestdwuznaczna.Jeśli,zjednejstrony,sądzisiajludzieopowiadającysięzapowierzeniemjejcałkowiciewspomnianegoprocesu,zdrugiejstronyjesteśmyświadkamirodzeniasięideologiinegującychintotopożytecznośćrozwoju,uważanegoradykalniezanieludzkiiprowadzącyjedyniedodegradacji.Wtensposóbdochodzisiędopotępienianietylkobłędnegoiniesprawiedliwegosposobu,wjakiludzieniekiedynadająkierunekrozwojowi,aleteżsamychodkryćnaukowych,które–jeślidobrzewykorzystane–stwarzająsposobnośćwzrostudlawszystkich.IdeaświatabezrozwojuwyrażanieufnośćdoczłowiekaidoBoga.Takwięcpoważnymbłędemjestpogardadlaludzkichzdolnościkontrolowaniazniekształceńrozwojulubwprostignorowanieprawdy,żeczłowiekjestkonstytutywnieukierunkowany,by«byćwięcej».Ideologiczneabsolutyzowanierozwojutechnicznegoalbokrzewieniezupodobaniemutopiiludzkościpowracającejdopierwotnegostanunatury,todwaprzeciwstawnesobiesposobyoddzieleniapostępuodjegoocenymoralnej,awięcodnaszejodpowiedzialności.

    15.InnedwadokumentyPawłaVI,niezwiązaneściśleznaukąspołeczną–EncyklikaHumanaevitaez25lipca1968rokuorazAdhortacjaapostolskaEvangeliinuntiandiz8grudnia1975roku–sąbardzoważnedlaukazaniawpełniludzkiegosensurozwoju,proponowanegoprzezKościół.JestwięcrzecząstosownąlekturatakżetychtekstówwodniesieniudoPopulorumprogressio.

    EncyklikaHumanaevitaepodkreślaznaczeniejednocześniejednocząceiprokreacyjnepłciowości,stawiającwtensposóbupodstawspołeczeństwaparęmałżonków,mężczyznęikobietę,którzynawzajemsięprzyjmująwswojejodrębnościikomplementarności;awięcparęotwartąnażycie.[27]Niechodziomoralnośćczystoindywidualną:Humanaevitaewskazujenasilnewięzyistniejącemiędzyetykążyciaietykąspołeczną,rozpoczynająctematykęmagisterialną,którastopniowoprzybrałapostaćwformieróżnychdokumentów,ostatniowEncykliceEvangeliumvitaeJanaPawłaII[28].Kościółproponujezmocątęwięźmiędzyetykążyciaietykąspołeczną,mającświadomość,że«niemoże()miećsolidnychpodstawspołeczeństwo,które–choćopowiadasięzawartościami,takimijakgodnośćosoby,sprawiedliwośćipokój–zaprzeczaradykalniesamemusobie,przyjmującitolerującnajrozmaitszeformyponiżaniainaruszaniażycialudzkiego,zwłaszczażycialudzisłabychizepchniętychnamargines».[29]

    ZeswejstronAdhortacjaapostolskaEvangeliinuntiandimagłębokieodniesieniadorozwoju,jakoże«ewangelizacja–jakpisałPawełVI–niebędziepełnabezbraniapoduwagęwzajemnegoodniesienia,jakieustawiczniezachodzimiędzyEwangelią,akonkretnym,osobistymispołecznymżyciemczłowieka».[30]«Pomiędzyewangelizacjąipromocjąludzką,czylirozwojemiwyzwoleniem,istniejąbowiemgłębokiewięzi»[31]:biorączapunktwyjściatęświadomość,PawełVIukazywałjasnozwiązekmiędzygłoszeniemChrystusaipromocjąosobywspołeczeństwie.ŚwiadczenieoChrystusowejmiłościprzezdziełasprawiedliwości,pokojuirozwojunależydoewangelizacji,ponieważJezusowiChrystusowi,którynasmiłuje,zależynacałymczłowieku.Natymważnymnauczaniuopierasięaspektmisyjny[32]naukispołecznejKościołajakoistotnyelementewangelizacji.[33]NaukaspołecznaKościołajestgłoszeniemiświadectwemwiary.Jestnarzędzieminieodzownymmiejscemwychowywaniadoniej.

    16.WPopulorumprogressioPawełVIchciałnamwpierwszymrzędziepowiedzieć,żepostępuswoichpoczątkówiwswojejistociejestpowołaniem:«WedługplanuBożegokażdyczłowiekjestwezwanydorozwoju,ponieważżyciekażdegoczłowiekajestpowołaniem».[34]WłaśnietenfaktczynisłusznymwystąpieniaKościoławzakresieproblematykirozwoju.Gdybyondotyczyłtylkoaspektówtechnicznychżyciaczłowieka,aniesensujegowędrowaniapoprzezdziejerazemzeswoimibraćmiiokreśleniakresutejwędrówki,Kościółnieposiadałbytytułu,byotymmówić.PodobniejakwcześniejLeonXIIIwRerumnovarum,[35]PawełVIbyłświadom,żespełniaobowiązekzwiązanyzeswoimurzędem,rzucającświatłoEwangeliinakwestiespołeczneswoichczasów.[36]

    Powiedzieć,żerozwójstanowipowołanie,oznaczauznaćzjednejstrony,żejegoźródłemjesttranscendentalnewezwanie,azdrugiej,żesamzsiebiejestniezdolny,bywyznaczyćsobieostatecznysens.Niebezracjisłowo«powołanie»pojawiasięwinnymfragmencieEncykliki,gdzieznajdujemystwierdzenie:«Prawdziwyhumanizmtotylkoten,któryzwracasięwkierunkuAbsolutu,uznającpowołaniedająceprawdziwąideężycialudzkiego».[37]TawizjarozwojustanowisercepopulorumprogressioimotywujewszystkierefleksjePawłaVInatematwolności,prawdyimiłości(caritas)wdziedzinierozwoju.Jestonatakżepodstawowąracją,dlaktórejEncyklikajestwciążaktualnawnaszychczasach.

    17.Powołanietowezwaniedomagającesięwolnejiodpowiedzialnejodpowiedzi.Integralnyrozwójludzkizakładaodpowiedzialnąwolnośćosobyiludów:żadnastrukturaniemożezagwarantowaćtakiegorozwojuniezależnieododpowiedzialnościludzkiejiponadnią.«Mesjanizmypełneobietnic,alefabrykującyiluzje»[38]budujązawszeswojepropozycjenanegacjitranscedentalnegowymiarurozwoju,mającpewność,żemajągowcałościdoswejdyspozycji.Tafałszywapewnośćzamieniasięwsłabość,ponieważpociągazasobąpodporządkowaniesobieczłowiekasprowadzonegodośrodkaprowadzącegodorozwoju,natomiastpokoraprzyjmującegopowołanieprzybierapostaćprawdziwejautonomii,ponieważczyniosobęwolną.PawełVIniemawątpliwości,żeprzeszkodyiuwarunkowaniahamująrozwój,alejestrównieżpewny,że«każdy,niezależnieodsiłmającychnaniegowpływ,pozostajegłównymsprawcąswojegosukcesulubniepowodzenia».[39]Wolnośćtaodnosisiędostojącegoprzednamirozwoju,alejednocześniedotyczyróżnychsytuacjizacofania,któreniesąwynikiemprzypadkulubkoniecznościhistorycznej,leczzależnesąodludzkiejodpowiedzialności.Idlatego«narodygłodującepodnosządziśwsposóbdramatycznygłoswstronęnarodówopływającychwbogactwa».[40]Równieżtojestpowołanie,apeldowspólnegopodjęciaodpowiedzialności,skierowanyprzezludziwolnychdoludziwolnych.PawełVImiałżywąświadomośćważnejrolistrukturekonomicznychorazinstytucji,alerówniemiałjasnąświadomośćichnaturyjakonarzędziludzkiejwolności.Jedyniewolnyrozwójmożebyćintegralnieludzki;jedyniewśrodowiskuodpowiedzialnejwolnościmożeonwzrastaćwodpowiednisposób.

    18.Opróczpostulowaniawolności,integralnyrozwójludzkidomagasiętakże,abyszanowanojegoprawdę.Powołaniedopostępuskłanialudzidotego,«abywięcejdziałać,umiećiposiadać,aprzeztowięcejbyć».[41]Aleotoproblem:coznaczy«byćwięcej»?PawełVIodpowiadanatopytanie,wskazującnaistotnącechę«prawdziwegorozwoju»:«powinienonbyćintegralny,toznaczywinienprzyczyniaćsiędorozwojukażdegoczłowiekaicałegoczłowieka».[42]Wewspółzawodnictwieróżnychwizjiczłowieka,proponowanychdzisiejszemuspołeczeństwujeszczebardziejniżwczasachPawłaVI,szczególnymrysemwizjichrześcijańskiejjestpotwierdzenieiuzasadnieniebezwarunkowejwartościosobyludzkiejorazsensujejwzrastania.Chrześcijańskiepowołaniedorozwojupomagawstaraniachopromocjęwszystkichludziicałegoczłowieka.PiszePawełVI:«Dlanasliczysięczłowiek,każdyczłowiek,każdagrupaludziiwreszciecałaludzkość».[43]Wiarachrześcijańskazajmujesięrozwojemnieliczącnaprzywilejelubstanowiskawładzy,aninawetnazasługichrześcijan,którebyłyirównieżdzisiajsąoboknaturalnychograniczeń,[44]alejedynieliczącaChrystusa,doktóregoznajdujeodniesieniekażdeprawdziwepowołaniedointegralnegorozwojuludzkiego.Ewangeliajestfundamentalnymelementemrozwoju,ponieważwniejChrystus,«wobjawieniutajemnicyOjcaiJegomiłościobjawiawpełniczłowiekasamemuczłowiekowi».[45]KościółpouczanyprzezswegoPanabadaznakiczasu,interpretujejeiofiarujeświatu«to,cojemujednemujestwłaściwe,amianowicie:uniwersalnespojrzenienaczłowiekainacałąludzkość».[46]Właśniedlatego,żeBógwypowiadawobecczłowiekanajwiększe«tak»,[47]człowiekpowinienotworzyćsięnapowołanieBoże,byrealizowaćswójrozwój.Prawdarozwojutkwiwjegointegralności:jeślinieogarniacałegoczłowiekaikażdegoczłowieka,rozwójniejestprawdziwymrozwojem.OtocentralneprzesłaniePopulorumprogressioaktualnedzisiajizawsze.Integralnyrozwójludzkinapłaszczyźnienaturalnej,odpowiedźnapowołanieBogaStwórcy[48]domagasięwłasnejrealizacjiw«transcendentalnymhumanizmie,któryudziela[człowiekowi]największejpełniżycia;takijestnajwyższycelosobistegorozwoju».[49]Takwięcpowołaniechrześcijańskiedotakiegorozwojudotyczyzarównowymiaruprzyrodzonego,jakinadprzyrodzonego;ztegopowodu,«kiedyBógzostajezepchniętynadalszyplan,naszazdolnośćrozeznanianaturalnegoporządku,celui„dobra”zaczynasłabnąć».[50]

    19.Iwreszciewizjarozwojujakopowołaniazakładawnimcentralnycharaktermiłości.PawełVIwEncyklicePopulorumprogressiozauważał,żeprzyczynyzacofaniawrozwojuniesąwpierwszymrzędzieocharakterzematerialnym.Zachęcałdoposzukiwaniaichwinnychwymiarachczłowieka.Wpierwszymrzędziewwoli,któraczęstozaniedbujeobowiązkisolidarności.Podrugiewmyśli,któraniezawszepotrafidobrzeukierunkowaćpragnienie.Dlategowdążeniudorozwojupotrzebnisą«ludziezdolnidownikliwejrefleksji,poszukującynowegohumanizmu,dziękiktóremuczłowiekwspółczesnymógłbyodnaleźćsamychsiebie»[51].Aletoniewszystko.Zacofaniewrozwojumajeszczeważniejsząprzyczynęniżbrakiwmyśleniu:to«brakbraterstwamiędzyludźmiimiędzynarodami».[52]Czyludzieowłasnychsiłachmogąosiągnąćtobraterstwo?Społeczeństwocorazbardziejzglobalizowanezbliżanas,alenieczyninasbraćmi.Rozumsamzsiebiepotrafipojąćrównośćmiędzyludźmiiustanowićobywatelskiewspółżyciemiędzynimi,aleniejestzdolnyustanowićbraterstwa.MaonopoczątekwtranscendentnympowołaniuBogaOjca,któryjakopierwszynasumiłował,uczącnasprzezswegoSyna,czymjestmiłośćbraterska.PawełVI,przedstawiającróżnepoziomyprocesurozwojuczłowieka,popodkreśleniuwiarystawiałnaszczycie«jednośćwszystkichwmiłościChrystusa,którynaswzywa,abyśmyjakosynowieuczestniczyliwżyciuBogażywego,Ojcawszystkichludzi».[53]

    20.Powyższeperspektywy,ukazaneprzezPopulorumprogressio,pozostająfundamentalnymi,abydaćszerszespojrzenieiukierunkowanienaszemuzaangażowaniunarzeczrozwojunarodów.NastępniePopulorumprogressiopodkreślawielokrotniepilnąpotrzebęreform[54]iwzywa,abywobliczupoważnychproblemówniesprawiedliwościwrozwojunarodówdziałaćodważnieibezzwłocznie.Tapilnośćwypływarównieżzmiłościwprawdzie.TomiłośćChrystusaprzynaglanas:«caritasChristiurgetnos»(2Kor5,14).Przynagleniewpisanejestnietylkowrzeczy,niewynikatylkozprzyśpieszeniawydarzeńiproblemów,aletakżezsamejstawkiwgrze:realizacjiautentycznegobraterstwa.Znaczenietegoceluwymagaznaszejstronyotwarcia,abyzrozumiećgodogłębi,ikonkretnegozmobilizowaniasię«sercem»,byukierunkowaćaktualneprocesyekonomiczneispołecznedouzyskaniarezultatówwpełniludzkich.

    ROZDZIAŁII

    ROZWÓJLUDZKIWNASZYCHCZASACH

    21.PawełVImiałwyraźnąwizjęrozwoju.Przezpojęcie«rozwój»chciałwskazaćjakoceluwolnienienarodówprzedewszystkimzgłodu,nędzy,choróbendemicznychianalfabetyzmu.Zpunktuwidzeniaekonomicznegooznaczałotoichczynneuczestnictwoinarównychwarunkachwmiędzynarodowymprocesieekonomicznym;zpunktuwidzeniaspołecznegooznaczałotoichewolucjęwkierunkuspołeczeństwwykształconychisolidarnych;zpunktuwidzeniapolitycznegooznaczałotoumocnienierządówdemokratycznychmogącychzapewnićwolnośćipokój.Potylulatach,podczasgdyobserwujemyzzatroskaniemrozwójiperspektywymnożącychsięwtychczasachkryzysów,stawiamysobiepytanie,wjakimstopniuoczekiwaniaPawłaVIzostałyzaspokojoneprzezmodelrozwojuprzyjętywostatnichdziesięcioleciach.Uznajemyzatem,żeuzasadnionybyłniepokójKościołaozdolnościczłowiekajedynie«technologicznego»,bypotrafiłpostawićsobieobiektywneceleiodpowiednioposługiwaćsięnarzędziami,któremadodyspozycji.Zyskjestpożyteczny,jeślijakośrodekskierowanyjestdocelunadającymusenszarównocodotego,jakgouzyskać,jakidotego,jakgowykorzystać.Wyłącznycelzysku,jeślizostałźleosiągniętyijeślijegoostatecznymcelemniejestdobrowspólne,rodziryzykozniszczeniabogactwaitworzeniaubóstwa.Rozwójekonomiczny,jakiegożyczyłsobiePawełVI,miałbyćtaki,byprzynosićrealnywzrostobejmującywszystkichikonkretniezrównoważony.Toprawda,żerozwójbyłinadaljestpozytywnymfaktorem,któryuwolniłznędzymiliardyosóbiwkońcuprzyniósłwielukrajommożliwośćstaniasięskutecznymiprotagonistamipolitykimiędzynarodowej.Trzebajednakprzyznać,żetensamrozwójekonomicznybyłinadaljestnaznaczonyzniekształceniamiidramatycznymiproblemami,jeszczebardziejoczywistymiwobecnejsytuacjikryzysu.Stawianasonanieuchronniewobecwyborówodnoszącychsięcorazbardziejdoprzeznaczeniaczłowieka,któryzresztąniemożeabstrahowaćodswejnatury.Aktualniewystępującesiłytechniczne,wzajemneplanetarnerelacje,zgubnedlarealnejekonomiiskutkidziałalnościfinansowejźlespożytkowanej,anawetspekulatywnej,ogromneruchymigracyjne,częstotylkoprowokowane,apotemniewłaściwiezarządzane,nieumiarkowanewykorzystywaniezasobówziemiskłaniająnasdzisiajdorefleksjinadpodjęciemkoniecznychśrodków,byznaleźćrozwiązanienietylkodlanowychproblemówwporównaniudotych,którymstawiłczołoPawełVI,aletakżeiprzedewszystkimdlatych,któremajądecydującywpływnadobroludzkościteraziwprzyszłości.Aspektykryzysuijegorozwiązań,atakżeprzyszłegomożliwegorozwojusącorazbardziejmiędzysobąpołączone,nawzajemoddziałująnasiebie,wymagająnowychwysiłkówharmonijnegozrozumieniaoraznowejsyntezyhumanistycznej.Słusznieniepokoinaszłożonyipoważnycharakterobecnejsytuacjiekonomicznej,alepowinniśmyzrealizmem,ufnościąinadziejąprzyjąćnowąodpowiedzialność,doktórejnaswzywascenariuszświatapotrzebującegogłębokiejodnowykulturowejiodkryciazasadniczychwartości,naktórychmożnabudowaćlepsząprzyszłość.Kryzyszobowiązujenasdoponownegoprzemyślenianaszejdrogi,doprzyjęcianowychregułiznalezienianowychformzaangażowania,dokorzystaniazpozytywnychdoświadczeńiodrzucenianegatywnych.Wtensposóbkryzysstajesięokazjądorozeznaniaiczynienianowychprojektów.Wtejperspektywie,raczejpełnejufnościniżrezygnacji,należystawićczołoobecnymtrudnościom.

    22.Dzisiajobrazrozwojujestpolicentryczny.Licznisąuczestnicyiprzyczynyzarównozapóźnieniawrozwoju,jakirozwoju,awinyizasługisązróżnicowane.Tenfaktpowinienskłonićdouwolnieniasięodideologii,któreczęstowsposóbsztucznyupraszczająrzeczywistośćidoobiektywnegoprzyjrzeniasięludzkiemuwymiarowiproblemów.Liniapodziałumiędzykrajamibogatymiiubogiminiejesttakwyraźna,jakwczasachPopulorumprogressio,jakjużsygnalizowałJanPawełII.[55]Powiększasiębogactwoświatowepojmowaneglobalnie,alewzrastająnierówności.Wbogatychkrajachubożejąnowekategoriespołeczneirodząsięnoweformyubóstwa.Wsferachnajbardziejubogichniektóregrupyciesząsiępewnegorodzajurozrzutnymikonsumpcyjnymnadrozwojem,wsposóbniedoprzyjęciakontrastującymztrwałymisytuacjaminieludzkiejnędzy.Nadaltrwa«skandalniewiarygodnychnierówności».[56]Korupcjaibezprawiesąniestetyobecnezarównowzachowaniachpodmiotówekonomicznychipolitycznychkrajówbogatych,starychinowych,jakiwkrajachubogich.Bywa,żeludzkieprawapracownikówniesąprzestrzeganeprzezwielkieprzedsiębiorstwaponadnarodowe,aletakżeprzezlokalnegrupyprodukcyjnewróżnychkrajach.Pomocmiędzynarodowabyłaczęstoprzekazywananiezgodniezjejprzeznaczeniem,zarównozewzględunanieodpowiedzialnościwłańcuchupodmiotówdarujących,jakiwłańcuchuodbiorców.Tensamstopieńodpowiedzialnościmożemyznajdowaćpośródniematerialnychlubkulturowychprzyczynrozwojuiopóźnieniawrozwoju.Mamydoczynieniaznadmiernymiformamiochronywiedzyzestronykrajówbogatychprzezzbytsztywnekorzystaniezprawawłasnościintelektualnej,zwłaszczawdziedziniesanitarnej.Jednocześniewniektórychkrajachubogichutrzymująsięnadalwzorcekulturoweinormyzachowańspołecznychopóźniająceprocesrozwoju.

    23.Dzisiajrozwinęłosięwieleobszarówplanety,chociażwsposóbproblematycznyiniejednorodny,wchodzącwpoczetwielkichpotęgprzeznaczonychdoodgrywaniaważnychrólwprzyszłości.Trzebajednakpodkreślić,żeniewystarczypostępjedynieekonomicznyitechniczny.Potrzebnejest,abyrozwójbyłprzedewszystkimprawdziwyiintegralny.Wyjściezzacofaniaekonomicznego,samowsobiepozytywne,nierozwiązujezłożonejproblematykipromocjiczłowiekaanidlakrajówuczestniczącychwtymprocesie,anidlakrajówjużrozwiniętychekonomicznie,anidlakrajówpozostającychubogimi,któreopróczdawnychformwyzyskumogądoświadczaćnegatywnychkonsekwencji,jakichźródłemjestwzrostnaznaczonydeformacjamiibrakiemrównowagi

    PoupadkusystemówekonomicznychipolitycznychwkrajachkomunistycznychEuropyWschodniejirozpadzietakzwanychblokówprzeciwstawnych,byłobyrzecząkoniecznącałościoweprzemyślenierozwoju.ProsiłotoJanPawełII,któryw1987rokuwskazałnaistnienietychblokówjakonajednązgłównychprzyczynopóźnieniawrozwoju,[57]ponieważpolitykaodbierałazasobyekonomiiikulturze,aideologiaograniczaławolność.W1991roku,powydarzeniachroku1989,prosiłon,abyrozpadowiblokówtowarzyszyłotakżenoweprojektowanieglobalnerozwojunietylkowtychkrajach,aletakżenaZachodzieorazwrozwijającychsięczęściachświata.[58]Dokonałosiętotylkoczęściowoinadalpozostajerzeczywistąpowinnością,którątrzebaspełnić,byćmożewykorzystująckoniecznewyborydoprzezwyciężeniaaktualnychproblemówekonomicznych.

    24.Świat,jakiPawełVImiałprzedsobą,chociażprocesuspołecznieniabyłjużzaawansowany,takżemógłonmówićokwestiispołecznejwwymiarzeświatowym,byłowielemniejzintegrowanyoddzisiejszego.Działalnośćekonomicznaifunkcjapolitycznawznacznejmierzemiałymiejscewtejsamejprzestrzeni,awięcmogłynawzajemodsiebiezależeć.Działalnośćprodukcyjnaprowadzonabyławprzeważającejmierzewobrębiegranicpaństwowych,ainwestycjefinansowemiałyraczejograniczonyzasięgzagranicą,ponieważpolitykawielukrajówmogłajeszczeustalaćpriorytetyekonomiiiwpewiensposóbzarządzaćprocesemdziękinarzędziom,jakimijeszczedysponowała.ZtegopowoduPopulorumprogressiowyznaczała«władzypublicznej»[59]centralne,choćniewyłącznezadanie.

    Wnaszejepocepaństwoznajdujesięwtakiejsytuacji,żemusistawićczołoograniczeniom,jakiejegosuwerennościnarzucanowymiędzynarodowykontekstekonomiczno-handlowyifinansowy,charakteryzującysięrównieżwzrastającąmobilnościąkapitałówfinansowychorazmaterialnychiniematerialnychśrodkówprodukcji.Tennowykontekstzmodyfikowałpolitycznąwładzępaństw.

    Dzisiaj,mającrównieżnauwadzelekcję,jakiejnamudzielatrwającykryzysekonomiczny,wktórympublicznewładzepaństwsąbezpośredniozaangażowanewnaprawianiubłędówidysfunkcji,bardziejrealistycznawydajesięponownaocenaichroliiwładzy,któretrzebamądrzenanoworozważyćiocenić,takbyrównieżdziękinowymsposobomfunkcjonowaniabyływstaniestawićczołowyzwaniomwspółczesnegoświata.Możnaprzewidzieć,żedziękilepszemusprecyzowaniuroliwładzpublicznychzostanąwzmocnionenoweformyuczestnictwawpolitycekrajowejimiędzynarodowej,któresięrealizująprzezdziałalnośćorganizacjifunkcjonującychwspołeczeństwieobywatelskim;wtymzakresienależałobysobieżyczyć,abybardziejwzrastałauwagaiuczestnictwowrespublicazestronyobywateli.

    25.Zpunktuwidzeniaspołecznego,systemyochronyiopieki,obecnejużwczasachPawłaVIwwielukrajach,ztrudemosiągająimogązjeszczewiększątrudnościąosiągaćwprzyszłościswojeceleprawdziwejsprawiedliwościspołecznejwgłębokozmienionymobraziesił.Rynek,którystałsięglobalnym,zestronybogatychpaństwsprzyjałprzedewszystkimposzukiwaniuregionówdoprzeniesieniaprodukcjioniskichkosztachwceluobniżeniacenwieludóbr,zwiększeniasiłynabywczejiwtensposóbprzyspieszeniastopywzrostuskupionejnawiększymspożyciudlawłasnegorynkuwewnętrznego.Wkonsekwencjirynekpobudziłnoweformywspółzawodnictwamiędzypaństwamiwceluprzyciągnięciacentrówprodukcyjnychfirmzagranicznychdziękiróżnymnarzędziom,pośródktórychsprzyjającepodatkiirozluźnienieregułprawnychwświeciepracy.Procesytepociągnęłyzasobąredukcjęsferybezpieczeństwasocjalnegowzamianzaposzukiwaniewiększychkorzyścikonkurencyjnychnarynkuglobalnym,stwarzającwielkieniebezpieczeństwodlaprawpracowników,dlafundamentalnychprawczłowiekaorazdlasolidarnościrealizowanejwformachtradycyjnychpaństwasocjalnego.Systemyubezpieczeniaspołecznegomogąutracićzdolnośćwypełnieniaswojegozadaniazarównowkrajachrozwijającychsię,jakiwkrajachdawnorozwijającychsięorazwkrajachubogich.Tutajpolitykabilansowazredukcjąwydatkównacelesocjalne,częstotakżepromowanąprzezmiędzynarodoweinstytucjefinansowe,możepozostawićobywatelibezbronnychwobliczudawnychinowychformryzyka;tegorodzajubezbronnośćwzrosłazpowodubrakuskutecznejochronyzestronystowarzyszeńpracowników.Całośćzmianspołecznychiekonomicznychsprawia,żezwiązkizawodowedoświadczająwiększychtrudnościwwypełnianiuswojegozadaniareprezentowaniainteresówpracowników,równieżiztegopowodu,żezpowodukorzyściekonomicznychrządyograniczajączęstowolnośćzwiązkówzawodowychlubzdolnośćdonegocjacjizestronytychżezwiązków.Wtensposóbtradycyjnesiecisolidarnościspotykająsięzewzrastającymiprzeszkodamidopokonania.DlategodzisiajjeszczebardziejniżdawniejtrzebarespektowaćzachętęnaukispołecznejKościoła,poczynającodRerumnovarum,[60]abypowstawałystowarzyszeniapracownikówdoobronywłasnychpraw,dającnadewszystkimszybkąidalekosiężnaodpowiedźnapilnąpotrzebęzespolenianowychenergiinapoziomiezarównomiędzynarodowym,jakilokalnym.

    Mobilnośćpracowniczawpołączeniuzogólnymrozluźnieniemregułprawnychbyławażnymzjawiskiem,niepozbawionymaspektówpozytywnych,ponieważbyłazdolnapobudzićdowytwarzanianowegobogactwaiwymianymiędzyróżnymikulturami.Jednakkiedyniepewnośćcodowarunkówpracy,jakowynikprocesówmobilnościorazrozluźnieniareguł,stajesięendemiczna,rodząsięformyniepewnościpsychologicznej,trudnościwbudowaniuwłasnejispójnejegzystencji,łączniezmałżeństwem.Konsekwencjątegosąsytuacjedegradacjiczłowieka,aponadtomarnotrawstwoenergiispołecznych.Wporównaniudotego,comiałomiejscewprzeszłościwspołeczeństwieprzemysłowym,dzisiajbezrobocieprowokujenoweaspektypoczuciabrakuznaczeniadlaekonomii,aobecnykryzysmożetylkopogorszyćsytuację.Zwolnieniezpracynadługiokresczasu,alboprzedłużającasięzależnośćodopiekipublicznejlubprywatnej,podważająwolnośćikreatywnośćosobyorazjejrelacjerodzinneispołeczne,powodującgłębokiecierpieniawwymiarzepsychologicznymiduchowym.Chciałbymprzypomniećwszystkim,azwłaszczarządzącymzaangażowanymwnadanienowegokształtuładowiekonomicznemuispołecznemuwświecie,żepierwszymkapitałem,którynależyocalićidocenićjestczłowiek,osoba,wswojejintegralności:«Człowiekbowiemjesttwórcącałegożyciagospodarczo-społecznego,jegoośrodkiemicelem».[61]

    26.Wwymiarzekulturowym,wporównaniudoepokiPawłaVI,różnicajestjeszczebardziejwyraźna.Wtedykulturybyłyraczejwyraźnieokreśloneimiaływiększemożliwościobronyprzedpróbamihomogenizacjikulturowej.Dzisiajznaczniewzrosłymożliwościwzajemnegooddziaływanianasiebiekultur,stwarzającnoweperspektywydialoguinterkulturowego,któryżebybyłskuteczny,powinienmiećjakopunktwyjściagłębokąświadomośćspecyficznejtożsamościróżnychinterlokutorów.Nietrzebazapominaćofakcie,żewzrastającamerkantylizacjawymianykulturalnejsprzyjadziśpodwójnemuniebezpieczeństwu.Wpierwszymrzędziezauważasięprzyjmowanyczęstobezkrytycznieeklektyzmkulturowy:kulturyzostająpoprostuzbliżonedosiebieiuważanezazasadniczorównoważneizamiennemiędzysobą.Sprzyjatouleganiurelatywizmowi,któryniesprzyjaprawdziwemudialogowimiędzykulturowemu.Wwymiarzespołecznymrelatywizmkulturowyprowadzidotego,żegrupykulturowezbliżająsiędosiebielubwspółżyją,alewodseparowaniu,bezautentycznegodialogu,awięcbezprawdziwejintegracji.Nadrugimmiejscuistniejeprzeciwneniebezpieczeństwo,którestanowizrównaniekulturoweiujednoliceniezachowańistylówżycia.Wtensposóbzatracasięgłębokieznaczeniekulturyróżnychnarodów,tradycjiróżnychludów,wobrębiektórychosobastajewobecfundamentalnychpytańegzystencji.[62]Ieklektyzm,izrównaniekulturoweoddzielająkulturęodnaturyludzkiej.Wtensposóbkulturyniepotrafiąjużodnaleźćswojejmiarywnaturze,którajeprzekracza,[63]iostateczniesprowadzajączłowiekajedyniedofaktukulturowego.Gdytomamiejsce,ludzkośćnarażonajestnanoweniebezpieczeństwazniewoleniaorazmanipulacji.

    27.Wwieluubogichkrajachutrzymujesięigrozipogłębieniemkrańcowaniepewnośćżycia,jakokonsekwencjabrakużywności:głódzbierajeszczewieleofiarpośródtylu«Łazarzów»,którymniezezwalasię,jakpostulowałPawełVI,byzasiedliprzystolebogacza.[64]Daćjeśćgłodnym(por.Mt25,35.37.42)toimperatywetycznydlaKościołapowszechnego,odpowiadającynanauczaniejegoZałożyciela,PanaJezusaosolidarnościiodzieleniusię.Ponadtozlikwidowaniegłoduwświeciestałosięwepoceglobalizacjicelem,doktóregotrzebadążyć,byocalićpokójistabilnośćplanety.Głódzależynietyleodniewystarczającychzasobówmaterialnych,ileraczejodniewystarczającychzasobówspołecznych,spośródktórychnajważniejszyjestnaturyinstytucjonalnej.Toznaczy,brakujestrukturyinstytucjiekonomicznych,będącychwstaniezarównozagwarantowaćregularnyiodpowiednizpunktuwidzeniawyżywieniadostępdopokarmuiwody,jakistawićczołopilnymsytuacjomzwiązanymzpierwszymipotrzebamiorazprawdziwymikryzysamiżywnościowymi,spowodowanymiprzezprzyczynynaturalnelubnieodpowiedzialnąpolitykęwewnętrznąimiędzynarodową.Problememniepewnościjeślichodzizaopatrzeniewżywnośćnależysięzająćwperspektywiedługiegookresu,eliminującpowodującejąprzyczynystrukturalneipromującrozwójrolnictwawkrajachubogichprzezinwestycjewinfrastrukturyobszarówwiejskich,wsystemynawadniania,wtransport,worganizacjęrynków,wformacjęiupowszechnianiewłaściwychtechnikrolniczych,czylizdolnychlepiejwykorzystaćzasobyludzkie,naturalneispołeczno-ekonomicznewwiększymstopniudostępnenapoziomielokalnym,takbyzagwarantowaćichutrzymanierównieżprzezdługiokres.Wszystkototrzebarealizowaćwłączającwspólnotylokalnewwyboryidecyzjeodnoszącesiędowykorzystaniaziemizdatnejdouprawy.Wtejperspektywiemogłobysięokazaćpożytecznewzięciepoduwagęnowychperspektyw,jakiesięotwierająprzedprawidłowymstosowaniemtradycyjnychtechnikprodukcjirolniczejoraznowychtechnik,zakładając,żepoodpowiedniejweryfikacjizostałyuznanezawłaściwe,szanująceśrodowiskoimającenawzględzieludnośćznajdującąsięwnajbardziejniekorzystnejsytuacji.Jednocześnieniepowinnosięzaniedbywaćkwestiisprawiedliwejreformyagrarnejwkrajachznajdującychsięnadrodzerozwoju.Prawodowyżywieniaidowodyodgrywaważnąrolęwzdobyciuinnychpraw,poczynającwpierwszymrzędzieodpierwszegoprawadożycia.Dlategojestrzecząkonieczną,abydojrzewałasolidarnaświadomość,uważającapożywienieidostępdowodyzapowszechneprawowszystkichistotludzkich,któreniedopuszczaróżnicczydyskryminacji.[65]Ponadtojestrzecząważnąukazać,wjakisposóbsolidarnadrogadorozwojukrajówubogichmożestanowićprojektrozwiązaniaobecnegokryzysuglobalnego,oczymprzekonalisięwostatnichczasachpolitycyiodpowiedzialnizainstytucjemiędzynarodowe.Wspomagająckrajeekonomicznieubogieprzezplanyfinansowaniakierującesięsolidarnością,abyonesamestarałysięzaspokoićpotrzebydóbrkonsumpcyjnychirozwojuwłasnychobywateli,nietylkomożnadoprowadzićdoprawdziwegowzrostuekonomicznego,alemożnatakżeuczestniczyćwpodtrzymaniuzdolnościprodukcyjnychkrajówbogatych,któreryzykują,żedotkniejekryzys.

    28.Jednymznajbardziejoczywistychaspektówdzisiejszegorozwojujestważnarolatematuszacunkudlażycia,któregowżadnejmierzeniemożnaoddzielaćodsprawodnoszącychsiędorozwojunarodów.Chodzioaspekt,którywostatnichczasachnabieracorazwiększegoznaczenia,zobowiązującnasdoposzerzeniapojęćoubóstwie[66]iopóźnieniuwrozwojuokwestiezwiązanezprzyjęciemżycia,zwłaszczatam,gdzienapotykaononaróżnysposóbnaprzeszkody.

    Sytuacjaubóstwanietylkopowodujejeszczewwieluregionachwysokąstopęśmiertelnościdzieci,aletakżesprawia,żeutrzymująsięwróżnychczęściachświatapraktykikontrolidemograficznejzestronyrządów,któreczęstopropagująantykoncepcję,anawetnarzucająaborcję.Wkrajachbardziejrozwiniętychekonomicznieprawodawstwaprzeciwneżyciusąbardzorozpowszechnioneiuwarunkowałyjużobyczajeipraktykę,przyczyniającsiędoupowszechnieniamentalnościantynatalistycznej,którączęstostarasięprzekazaćtakżeinnympaństwom,takjakbychodziłoopostępkulturowy.

    Następnieniektóreorganizacjepozarządoweangażująsięczynniewpropagowanieaborcji,promującniekiedywkrajachubogichstosowaniepraktykisterylizacji,takżewwypadkukobietnieświadomychtego.Istniejeponadtouzasadnionepodejrzenie,żeczasamipomocnarzeczrozwojujestzwiązanazokreślonąpolitykąsanitarną,zakładającąfaktycznenarzuceniesilnejkontroliurodzin.Budząniepokójzarównoprawodawstwaprzewidująceeutanazję,jakinaciskigrupkrajowychimiędzynarodowychżądającychprawnegojejuznania.

    Otwarciesięnażycieznajdujesięwcentrumprawdziwegorozwoju.Kiedyjakieśspołeczeństwozmierzadonegowaniaiunicestwianiażycia,nieznajdujewięcejmotywacjiienergiipotrzebnychdozaangażowaniasięwsłużbęprawdziwegodobraczłowieka.Jeślizatracasięwrażliwośćosobistaispołecznawobecprzyjęcianowegożycia,równieżinneformyprzyjęciapożytecznedlażyciaspołecznegostająsięjałowe.[67]Przyjęcieżyciawzmacniasiłymoralneiuzdalniadowzajemnejpomocy.Pogłębiającpostawęotwarcianażycie,bogatenarodymogąlepiejzrozumiećpotrzebynarodówubogich,unikaćangażowaniaogromnychzasobówekonomicznychiintelektualnychwceluzaspokojeniaegoistycznychpragnieńwłasnychobywateli,natomiastpopieraćszlachetnedziałaniawperspektywiemoralniezdrowejisolidarnejprodukcji,wposzanowaniufundamentalnegoprawakażdegonaroduikażdejosobydożycia.

    29.Jestjeszczeinnyaspektdzisiejszegożycia,związanybardzościślezrozwojem:negowanieprawadowolnościreligijnej.Niemamtylkonamyśliwalkikonfliktówobecnychjeszczewświeciezmotywówreligijnych,nawetjeśliczasemmotywacjareligijnajesttylkopozoremdlainnegorodzajuracji,jakpragnieniepanowaniaibogactwa.Istotnie,dzisiajczęstosięzabijawświęteimięBoga,jakwielokrotnietopodkreślałiubolewałnadtymmójpoprzednikJanPawełIIorazjasamosobiście.[68]Przemochamujeautentycznyrozwójiprzeszkadzawzmierzaniunarodówdowiększegodobrobytuspołeczno-ekonomicznegoiduchowego.Odnosisiętoszczególniedoterroryzmuozabarwieniufundamentalistycznym,[69]przynoszącymcierpienie,zniszczenieiśmierć,blokującymdialogmiędzynarodamiiuniemożliwiającpokojoweicywilnekorzystaniezzasobów.Trzebajednakdodać,żeopróczfanatyzmureligijnego,którywniektórychsytuacjachuniemożliwiakorzystaniezprawadowolnościreligijnej,równieższerzeniezaprogramowanejobojętnościreligijnejlubateizmupraktycznegozestronywielukrajów,jestsprzecznezpotrzebąrozwojunarodów,odbierającimenergieduchoweiludzkie.Bógjestporęczycielemprawdziwegorozwojuczłowieka,ponieważstwarzającgonaswójobraz,obdarzagotakżetranscendentnągodnościąipodtrzymujewnimkonstytutywnepragnienie,by„byćwięcej”.Człowiekniejestzagubionymatomemwprzypadkowymwszechświecie,[70]alejeststworzeniemBoga,którezechciałOnobdarzyćdusząnieśmiertelnąiktóreumiłowałodpoczątku.Gdybyczłowiekbyłtylkoowocemprzypadkulubkonieczności,albogdybymusiałograniczyćswojeaspiracjedowąskiegohoryzontusytuacji,wktórychżyje,gdybywszystkobyłotylkohistoriąikulturą,aczłowiekniemiałnaturyprzeznaczonejdoprzekraczaniasamejsiebiewżyciunadprzyrodzonym,możnabymówićowzrościelubewolucji,alenieorozwoju.Kiedypaństwopromuje,nauczalubwprostnarzucapewneformyateizmupraktycznego,pozbawiaswoichobywatelisiłymoralnejiduchowej,niezbędnejdozaangażowaniasięwintegralnyrozwójludzkiiprzeszkadzaimpostępowaćnaprzódznowymdynamizmemwswoimzaangażowaniuwbardziejwielkodusznąludzkąodpowiedźnamiłośćBożą.[71]Zdarzasię,żekrajeekonomicznierozwiniętelubznajdującesięnadrodzerozwoju,eksportujądokrajówubogich,wkontekścieichstosunkówkulturalnych,handlowychipolitycznych,tęzawężonąwizjęosobyijejprzeznaczenia.Toszkoda,którąautentycznemurozwojowiwyrządza«nadrozwój»,[72]gdytowarzyszymu«niedorozwójmoralny».[73]

    30.Wtejperspektywietematintegralnegorozwojuludzkiegomajeszczebardziejzłożonycharakter:korelacjamiędzyjegolicznymielementamiwymaga,żetrzebadoprowadzićdowzajemnegooddziaływaniaróżnychpoziomówludzkiejwiedzywcelupromocjiprawdziwegorozwojunarodów.Częstosięuważa,żerozwójlubodpowiedniespołeczno-ekonomicznezarządzeniapowinnytylkobyćpodejmowanejakowynikwspólnegodziałania.Jednaktowspólnedziałaniewymagaukierunkowania,ponieważ«każdadziałalnośćspołecznawiążesięzjakąśdoktryną».[74]Biorącpoduwagęzłożonycharakterproblemówjestrzecząoczywistą,żeróżnedyscyplinypowinnywspółpracowaćprzezuporządkowanąinterdyscyplinarność.Miłośćniewykluczawiedzy,cowięcej,domagasięjej,krzewijąiożywiaodwewnątrz.Wiedzaniejestnigdytylkodziełeminteligencji.Możnająoczywiściesprowadzićdokalkulacjilubdoświadczenia,alejeżelimabyćwiedzązdolnąukierunkowaćczłowiekawświetlepierwszychzasadijegoostatecznychcelów,powinnabyć«przyprawionasolą»miłości.Działaniebezwiedzyjestślepe,awiedzabezmiłościjałowa.Istotnie,«Tenbowiem,ktokierujesięprawdziwąmiłością,usilniewytężaswójumysł,byodkryćprzyczynynędzyiznaleźćsposobyjejzwalczaniaizdecydowanegoprzezwyciężenia».[75]Wobliczuzjawisk,któremamyprzedsobą,miłośćwprawdziewymagaprzedewszystkimpoznaniaizrozumienia,zeświadomościąiposzanowaniemspecyficznejkompetencjikażdegopoziomuwiedzy.Miłośćniejestpóźniejszymdodatkiem,załącznikiemdozakończonejjużpracyróżnychdyscyplin,leczprowadziznimidialogodsamegopoczątku.Wymogimiłościniesprzeciwiająsięwymogomrozumu.Wiedzaludzkajestniewystarczająca,akonkluzjepłynącezwiedzyniebędąmogłynigdywskazywaćsamodzielniedrogiprowadzącejdointegralnegorozwojuczłowieka.Trzebazawszeiśćdalej:wymagategomiłośćwprawdzie.[76]Jednakpójściedalejnieoznaczanigdyabstrahowaniaodkonkluzjirozumu,zaprzeczaniajegowynikom.Niemainteligencji,apotemmiłości:istniejemiłośćubogaconainteligencjąorazinteligencjapełnamiłości.

    31.Oznaczato,żeocenymoralneibadanianaukowepowinnyrazemwzrastaćiżemiłośćpowinnajeożywiaćwjednąharmonijną,interdyscyplinarnącałość,naktórąsięskładajednośćirozróżnienie.NaukaspołecznaKościoła,posiadająca«ważnywymiarinterdyscyplinarny»,[77]wtejperspektywiemożespełnićrolęonadzwyczajnejskuteczności.Pozwalaonawierze,teologii,metafizyceinaukomznaleźćswojemiejscewobrębiewspółpracywsłużbieczłowieka.ZwłaszczawtymzakresienaukaspołecznaKościołarealizujeswójwymiarmądrości.PawełVIdostrzegałjasno,żepośródprzyczynniedorozwojujestbrakmądrości,refleksjiimyślizdolnejdokonaćsyntezywskazującejkierunek,[78]dlaktórejwymagasię«jasnejwizjiwszelkichaspektówekonomicznych,społecznych,kulturowychiduchowych».[79]Zbytniawycinkowośćwiedzy,[80]zamykaniesięnaukhumanistycznychnametafizykę,[81]opórwdialogunaukzteologią,szkodząnietylkorozwojowiwiedzy,aletakżerozwojowinarodów,ponieważkiedymatomiejsce,trudniejjestdostrzeccałedobroczłowiekawróżnychwymiarach,jakiejecharakteryzują.«Rozszerzenienaszejkoncepcjirozumuiposługiwaniasięnim»[82]jestnieodzowne,abyodpowiedniowyważyćwszystkiepojęciazwiązanezkwestiąrozwojuirozwiązaniaproblemówspołeczno-ekonomicznych.

    32.Wielkienowości,jakieprzedstawiadziśobrazrozwojunarodów,wwieluwypadkachwymagająnowychrozwiązań.Trzebaichrazemszukaćwposzanowaniuwłasnychprawkażdejrzeczywistościorazwświetlecałościowejwizjiczłowieka,odzwierciedlającejróżneaspektyosobyludzkiej,kontemplowanejoczyszczonymprzezmiłośćspojrzeniem.Zostanąwtedyodkryteszczególnepunktyzbieżneikonkretnemożliwościrozwiązań,bezwyrzekaniasięjakiegokolwiekfundamentalnegowymiarużycialudzkiego.

    Godnośćosobyiwymogisprawiedliwościdomagająsię,abyzwłaszczadzisiajdecyzjeekonomicznenieprowadziłydopowiększaniasięwsposóbnadmiernyimoralnieniedoprzyjęciaróżnicwposiadaniubogactw[83]iabynadalstaranosięoosiągnięcie–jakopriorytet–celu,jakimjestdostępwszystkichdopracyijejutrzymanie.Patrzącrozsądnie,domagasiętegorównież«racjaekonomiczna».Systemowezwiększaniesięnierównościmiędzygrupamispołecznymiwtymsamymkrajuipośródludnościróżnychkrajów,czylimasowywzrostubóstwawsensierelatywnym,nietylkozmierzadoniweczeniawięzispołecznych,idlategowystawianaryzykodemokrację,alematakżenegatywnywpływwzakresieekonomicznymprzezpostępującąerozję«kapitałuspołecznego»,czylicałegozespołurelacjizaufania,wiarygodnościiposzanowaniareguł,nieodzownychwkażdymwspółżyciuobywatelskim.

    Ponadtowiedzaekonomicznamówinam,żestrukturalnasytuacjaniepewnościrodzipostawyantyprodukcyjneitrwonieniazasobówludzkich,ponieważpracownikskłaniasiędobiernegoprzystosowaniadoautomatycznychmechanizmów,zamiastdaćwyrazswojejkreatywności.Równieżwtympunkciedochodzidozbieżnościmiędzywiedząekonomicznąiocenąmoralną.Kosztyludzkiezawszesątakżekosztamiekonomicznymi,azłefunkcjonowanieekonomiipociągazasobąrównieżkosztyludzkie.

    Trzebanastępnieprzypomnieć,żeniwelowaniekulturwwymiarzetechnologicznym,oilewkrótkimokresiemożesprzyjaćuzyskaniuzysków,wdługimokresieprzeszkadzawewzajemnymbogaceniusięidynamicewspółpracy.Jestrzecząważnądokonaćrozróżnieniamiędzyrozważaniamiekonomicznymilubsocjologicznyminakrótkilubdługiokres.Zaniżeniepoziomuochronyprawpracownikówalbowyrzekaniesięmechanizmówpodziałudochodu,abyzapewnićkrajowiwiększąmiędzynarodowąkonkurencyjność,przeszkadzająwosiągnięciudługotrwałegorozwoju.Trzebarównieżuważnieocenićkonsekwencje,jakiedlaosóbmająaktualnetendencjedoekonomiikrótko,aczasembardzokrótkoterminowej.Wymagatonowejipogłębionejrefleksjinadsensemekonomiiijejcelami,[84]atakżepoważnejidalekosiężnejrewizjimodelirozwoju,bydokonaćkorektyichnieodpowiedniegofunkcjonowaniaizniekształceń.Wrzeczywistościdomagasiętegostanzdrowiaekologicznegoplanety;zwłaszczadomagasiętegokulturowyimoralnykryzysczłowieka,jakiegoobjawyoddłuższegoczasusąewidentnewkażdejczęściświata.

    33.PonadczterdzieścilatpoPopulorumprogressio,zasadniczytemat,czyliwłaśniepostęp,pozostajeotwartymproblemem,którystałsiębardziejostryminaglącymzpowoduobecnegokryzysuekonomiczno-finansowego.Podczas,gdyniektórerejonyplanety,jużoddłuższegoczasudotknięteubóstwem,doświadczyłyznaczącymzmianwpostaciwzrostuekonomicznegoiuczestnictwawprodukcjiświatowej,inneobszaryznajdująsięjeszczewsytuacjinędzyporównywalnejdotejistniejącejwczasachPawłaVI,anawetwniektórychprzypadkachmożnamówićopogorszeniu.Znaczącejest,żeniektóreprzyczynytejsytuacjibyłyjużzidentyfikowanewPopulorumprogressio,jaknaprzykładwysokiebarierycelneustaloneprzezkrajeekonomicznierozwinięteiktórenadalutrudniajątowarompochodzącymzkrajówubogich,bydotarłynarynkikrajówbogatych.Natomiastinneprzyczyny,którychEncyklikatylkodotknęła,ujawniłysięzwiększąoczywistością.Jesttoprzypadekocenyprocesudekolonizacji,którywówczaswpełnisiędokonywał.PawełVIpostulowałautonomicznądrogę,przemierzanąwwolnościipokoju.Poupływieponadczterdziestulatmusimyprzyznać,żetadrogabyłabardzotrudnazarównozpowodunowychformkolonializmuizależnościoddawnychinowychkrajówprzewodzących,jakizpowodupoważnychnieodpowiedzialnościwewnętrznychsamychkrajów,któreuzyskałyniepodległość.

    Zasadnicząnowościąokazałasięeksplozjawzajemnejzależnościplanetarnej,znanejjużpowszechniejakoglobalizacja.PawełVIprzewidziałjączęściowo,aleczasigwałtowność,zjakąsięrozwinęła,sązaskakujące.Procesten,którysięzrodziłwkrajachekonomicznierozwiniętych,zeswejnaturyspowodowałwciągnięciewszystkichekonomii.Stałsięongłównymmotoremwyjściazniedorozwojucałychregionówiprzedstawiasamzsiebiewielkąmożliwość.Jednakże,bezkierownictwamiłościwprawdzie,tenplanetarnybodziecmożeprzyczynićsiędopowstaniaryzykanieznanychdotądszkódinowychpodziałówwrodzinieludzkiej.Ztegopowodumiłośćiprawdastawiająprzednaminiespotykanedotąditwórczezadanie,zpewnościąbardzorozległeizłożone.Chodziootwarcieumysłuiuczynieniugozdolnymdopoznaniaiukierunkowaniatychimponującychnowychsiłdynamicznych,ożywiającjewperspektywie«cywilizacjimiłości»,którejziarnoBógzaszczepiłwkażdymnarodzie,wkażdejkulturze.

    ROZDZIAŁIII

    BRATERSTWO,ROZWÓJEKONOMICZNYISPOŁECZEŃSTWOOBYWATELSKIE

    34.Miłośćwprawdziestawiaczłowiekawobeczadziwiającegodoświadczeniadaru.Bezinteresownośćjestobecnawjegożyciuwrozlicznychformach,częstonieuznawanychzpowoduwyłącznieproduktywistycznejiutylitarystycznejwizjiżycia.Istotaludzkazostałauczynionadladaru,któryjąwyrażaiurzeczywistniajejwymiartranscendentny.Czasemczłowiekwspółczesnyjestmylnieprzekonany,żejestjedynymsprawcąsamegosiebie,swojegożyciaispołeczeństwa.Otomniemanie,będącekonsekwencjąegoistycznegozamknięciasięwsobie,którewywodzisię–ujmująctowjęzykuwiary–zgrzechupierworodnego.MądrośćKościołazawszeproponowałapodtrzymywanieświadomościogrzechupierworodnymtakżewinterpretowaniufaktówspołecznychibudowaniuspołeczeństwa:«Nieuwzględnianietego,żeczłowiekmanaturęzranioną,skłonnądozła,jestpowodemwielkichbłędówwdziedziniewychowania,polityki,działalnościspołecznejiobyczajów».[85]Dodziedzin,wktórychujawniająsięzgubneskutkigrzechu,doszłajużoddługiegoczasudziedzinaekonomii.Mamytegoewidentnydowódrównieżwtychczasach.Przekonanieczłowiekaotym,żejestsamowystarczalnyiżepotrafiusunąćzłoobecnewhistoriijedyniedziękiwłasnymdziałaniom,skłoniłagodozrównaniaszczęściaizbawieniaznieodłącznymiformamidobrobytumaterialnegoidziałaniaspołecznego.Następnieprzekonanieokoniecznościautonomiiekonomii,któraniepowinnaakceptować«wpływów»ocharakterzemoralnym,doprowadziłoczłowiekadonadużywanianarzędziaekonomicznegonawetwsposóbniszczycielski.Wdłuższejperspektywieprzekonaniatedoprowadziłydosystemówekonomicznych,społecznychipolitycznych,którepodeptaływolnośćosobyigrupspołecznych,iktórewłaśnieztegopowoduniebyływstaniezapewnićobiecywanejsprawiedliwości.JakstwierdziłemwmojejencykliceSpesalvi,wtensposóbodbierasięhistoriinadziejęchrześcijańską,[86]któranatomiaststanowipotężnyzasóbmożliwościspołecznychwsłużbieintegralnegorozwojuludzkiego,któregonależyszukaćwwolnościisprawiedliwości.Nadziejadodajeodwagirozumowiiobdarzagosiłądoukierunkowaniawoli.[87]Jestjużonaobecnawwierze,cowięcej,przezniąjestwzbudzona.Miłośćwprawdziekarmisięnią,ajednocześniejąukazuje.JakoabsolutniebezinteresownyBożydarwkraczawnaszeżyciejakocoś,cosięnamnienależy,przewyższającwszelkieprawosprawiedliwości.Darzeswejnaturywykraczapozazasługę;jegoregułąjestnadmiar.OnnaspoprzedzawnaszejduszyjakoznakobecnościBogawnasiJegooczekiwańwobecnas.Prawda,którawrównymstopniucomiłośćjestdarem,jestwiększaodnas,jaknauczaśw.Augustyn.[88]Takżeprawdanassamych,naszegoosobistegosumienia,wpierwszymrzędziejestnamdana.Istotnie,wkażdymprocesiepoznawczymprawdaniejestnaszymwytworem,alezawszejejszukamyalbo–lepiej–przyjmujemyją.Onato,podobniejakmiłość,«nierodzisięzmyśliiwoliczłowieka,alewpewiensposóbmusięnarzuca».[89]

    Jakodar,którywszyscyotrzymali,miłośćwprawdziestanowisiłętworzącąwspólnotę,jednoczyludziwtakisposób,żeniemabarieranigranic.Wspólnotaludzimożebyćustanowionaprzeznassamych,alenigdyowłasnychsiłachniestaniesięwspólnotąwpełnibraterską,aninieprzekroczywszelkichgranic,abystaćsięwspólnotąnaprawdęuniwersalną:jednośćrodzajuludzkiego,komuniabraterskaponadwszelkimipodziałamirodzisiędziękizwołaniuprzezsłowoBoga-Miłości.Zajmującsiętądecydującąsprawąmusimyzjednejstronypowiedziećjasno,żelogikadaruniewykluczasprawiedliwościiniestawiasięobokniejwnastępnymmomenciealbozzewnątrz,azdrugiejstrony,żerozwójekonomiczny,społecznyipolityczny,jeślichcebyćautentycznieludzki,powinienuwzględniaćzasadębezinteresownościjakowyrazbraterstwa.

    35.Jeśliistniejewzajemneipowszechnezaufanie,rynekjestinstytucjąekonomiczną,którapozwalanaspotkanieosóbjakopodmiotówekonomicznych,któreposługująsiękontraktemjakoregułąichrelacjiiktóredokonująwymianydóbriusługwymiennychmiędzysobą,byzaspokoićswojepotrzebyipragnienia.Rynekpoddanyjestzasadomtakzwanejsprawiedliwościwymiennej,regulującejwłaśnierelacjędawaniaiotrzymywaniamiędzyparytetowymipodmiotami.JednaknaukaspołecznaKościołanigdyniezaniechałapodkreślaniaważnejrolisprawiedliwościrozdzielczejorazsprawiedliwościspołecznejdlasamejekonomiirynkowej,nietylkozewzględunawłączeniewszerszykontekstspołecznyipolityczny,alerównieżzewzględunasplotrelacji,wktórychsięrealizuje.Rynekbowiem,kierującysięjedyniezasadąrównowartościzamienianychdóbr,niepotrafidoprowadzićdojednościspołecznej,którejzresztąpotrzebuje,abydobrzefunkcjonować.Bezwewnętrznychformsolidarnościiwzajemnegozaufania,rynekniemożewypełnićswojejekonomicznejfunkcji.Dzisiajzabrakłotegozaufania,autratazaufaniajestpoważnąstratą.

    SłuszniePawełVIpodkreślałwPopulorumprogressiofakt,żesamsystemekonomicznyodniósłbykorzyśćzpowszechnegostosowaniasprawiedliwości,ponieważpierwszymi,któreskorzystałybyzrozwojukrajówubogichbyłybykrajebogate.[90]Zdaniempapieżaniechodzijedynieonaprawieniezaburzeniaprzezpomoc.Ubodzyniemogąbyćtraktowanijako«brzemię»,[91]leczjakobogactworównieżzpunktuwidzeniaściśleekonomicznego.Trzebajednakuważaćzabłędnąwizjętych,którzyuważają,żeekonomiarynkupotrzebujestrukturalniepewnegozakresuubóstwainiedorozwoju,bymogłalepiejfunkcjonować.Interesemrynkujestpropagowanieemancypacji,ależebynaprawdętegodokonać,niemożeliczyćjedynienasamegosiebie,ponieważniejestwstaniestworzyćtego,coprzekraczajegomożliwości.Powinienczerpaćenergiemoralneodinnychpodmiotówzdolnychjezrodzić.

    36.Działalnośćekonomicznaniemożerozwiązaćwszystkichproblemówspołecznychprzezzwykłerozszerzenielogikirynkowej.Jejcelemjestosiąganiedobrawspólnego,októrepowinnasiętakżeiprzedewszystkimtroszczyćwspólnotapolityczna.Dlategotrzebamiećnauwadze,żeprzyczynąpoważnegobrakurównowagijestoddzieleniedziałalnościekonomicznej,doktórejnależałobytylkowytwarzaniebogactw,oddziałalnościpolitycznej,doktórejnależałobyosiąganiesprawiedliwościprzezredystrybucjędóbr.

    Kościółodzawszeuważa,żedziałalnościekonomicznejniemożnauważaćzaantyspołeczną.Rynekniejestiniepowiniensięstawaćsamzsiebiemiejscemprzemocysilniejszegonadsłabym.Społeczeństwoniepowinnosięchronićprzedrynkiem,takjakbyrozwójtegoostatniegopociągałzasobąipsofactounicestwienieprawdziwieludzkichstosunków.Jestzpewnościąprawdą,żerynekmożebyćukierunkowanynegatywnie,niedlatego,żetakajestjegonatura,aleponieważpewnaideologiamożenadaćmuinnykierunek.Nietrzebazapominać,żeryneknieistniejewstanieczystym.Przyjmujeonkształtodkonfiguracjikulturowych,któregospecyfikująiukierunkowują.Istotnie,ekonomiaifinansejakonarzędziamogąbyćźleużywane,kiedyposługującysięnimimajedyniezamiaryegoistyczne.Wtensposóbmożnaprzekształcićnarzędziasamewsobiedobrewnarzędziaszkodliwe.Aletozaciemnionyumysłludzkipowodujetekonsekwencje,anienarzędziesamozsiebie.Dlategonienarzędziepowinnobyćpowołanedoodpowiedzialności,leczczłowiek,jegosumieniemoralneorazjegoodpowiedzialnośćosobistaispołeczna.

    NaukaspołecznaKościołauważa,żemożnautrzymywaćstosunkiprawdziwieludzkie,przyjaźniizmysłuspołecznego,solidarnościiwzajemności,równieżwobrębiedziałalnościekonomicznej,anietylkopozaniąalbo«po»niej.Sferaekonomicznaniejestanietycznieneutralna,anizeswejnaturynieludzkaiantyspołeczna.Należyonadodziałalnościczłowieka,iwłaśniedlatego,żejestludzka,powinnabyćetyczniestrukturyzowanaiinstytucjonalizowana.

    Wielkimstojącymprzednamiwyzwaniem,jakiepojawiłosięwobecproblematykirozwojuwtymczasieglobalizacjiistałosięjeszczebardziejpilnezpowodukryzysuekonomiczno-finansowego,jestpokazanie,zarównowzakresiemyśli,jakizachowań,żenietylkoniemożnazaniedbywaćlubosłabiaćtradycyjnychzasadetykispołecznej,jakprzejrzystość,uczciwośćiodpowiedzialność,alerównież,żewstosunkachrynkowychzasadabezinteresownościorazlogikadarujakowyrazbraterstwamogąipowinnyznaleźćmiejscewobrębienormalnejdziałalnościekonomicznej.Sątowymogiczłowiekawobecnejchwili,aletakżewymogisamejracjiekonomicznej.Chodziowymogizarazemmiłościjakiprawdy.

    37.NaukaspołecznaKościołazawszeutrzymywała,żesprawiedliwośćodnosisiędowszystkichetapówdziałalnościekonomicznej,ponieważmaonazawszedoczynieniazczłowiekiemijegopotrzebami.Pozyskiwaniezasobów,finansowanie,produkcja,konsumpcjaiwszystkiepozostałefazycykluekonomicznegomająnieuchronnieimplikacjemoralne.Takwięckażdadecyzjaekonomicznamakonsekwencjęocharakterzemoralnym.Wszystkotoznajdujetakżepotwierdzeniewnaukachspołecznychorazwtendencjachwspółczesnejekonomii.Byćmożeniegdyśbyłodopomyślenia,abypowierzyćnajpierwekonomiiwytwarzaniebogactw,bynastępniewyznaczyćpolitycezadanieichrozdzielania.Dzisiajwszystkotookazujesiętrudniejsze,biorącpoduwagęfakt,żedziałalnośćekonomicznaniezamykasięwobrębiegranicterytorialnych,podczasgdywładzarządównadalpozostajeprzedewszystkimlokalna.Dlategokanonysprawiedliwościmusząbyćszanowaneodsamegopoczątku,podczastrwaniaprocesuekonomicznego,aniepowszystkimlububocznie.Trzebarównież,abynarynkuotwarłysięprzestrzeniedladziałalnościekonomicznejrealizowanejprzezpodmioty,którewsposóbwolnydecydująsiękształtowaćswojądziałalnośćwświetlezasadodmiennychodczystegozysku,nierezygnującztegopowoduzwytwarzaniawartościekonomicznej.Liczneformyekonomii,mającepoczątekwinicjatywachreligijnychiświeckichpokazują,żejesttokonkretniemożliwe.

    Wepoceglobalizacjiekonomiaulegawpływomkonkurującychmodelizwiązanychzbardzoróżniącymisięmiędzysobąkulturami.Wynikająceztegozachowaniaekonomiczno-przedsiębiorczeznajdująprzeważniepunktzbieżnywposzanowaniusprawiedliwościrozdzielczej.Życieekonomiczneniewątpliwiewymagakontraktu,abyregulowaćstosunkiwymianymiędzyrównoważnymiwartościami.Alepodobniepotrzebujesprawiedliwychpraworazformpodziałudochodówkierowanegoprzezpolitykę,atakżedziełodznaczającychsięduchemdaru.Ekonomiazglobalizowanawydajesięuprzywilejowywaćpierwsząlogikę–logikęwymianykontraktowej,alebezpośredniolubpośredniowykazuje,żepotrzebujerównieżdwóchinnychlogik–logikipolitycznejorazlogikidarubezrekompensaty.

    38.Mójpoprzednik,JanPawełIIsygnalizowałtęproblematykę,gdywCentesimusannuspodkreślałpotrzebęsystemuobejmującegotrzypodmioty:rynek,państwoorazspołeczeństwoobywatelskie.[92]Wspołeczeństwieobywatelskimzidentyfikowałonnajbardziejwłaściweśrodowiskoekonomiibezinteresownościibraterstwa,aleniemiałzamiaruodmawiaćjejpozostałymdwomśrodowiskom.Dzisiajmożemypowiedzieć,żetrzebapojmowaćżycieekonomicznejakorzeczywistośćowieluwymiarach:wewszystkich,wróżnejmierzeinaspecyficznesposoby,powinienbyćobecnyaspektwzajemnegobraterstwa.Wepoceglobalizacjidziałalnośćekonomicznaniemożeabstrahowaćodbezinteresowności,któraszerzyiożywiasolidarnośćorazodpowiedzialnośćzasprawiedliwośćidobrowspólnewswoichróżnychpodmiotachiaktywnychuczestnikach.Ostateczniechodziopewnąkonkretnąigłębokąformędemokracjiekonomicznej.Solidarnośćtoprzedewszystkimfakt,żewszyscyczująsięodpowiedzialnizawszystkich,[93]dlategoniemożnajejodnosićjedyniedopaństwa.Jeśliwczorajmożnabyłoutrzymywać,żenajpierwnależysięstaraćosprawiedliwośćiżebezinteresownośćwkroczypóźniejjakouzupełnienie,dzisiajtrzebapowiedzieć,żebezbezinteresownościniemożnarealizowaćrównieżsprawiedliwości.Dlategopotrzebnyjestrynek,naktórymwsposóbwolny,wwarunkachrównychmożliwościmogąprowadzićdziałalnośćprzedsiębiorstwa,którerealizująróżneceleinstytucjonalne.Obokprzedsiębiorstwaprywatnegoukierunkowanegonazyskorazróżnegorodzajówprzedsiębiorstwpublicznych,powinnymiećmożliwośćzadomowićsięiznaleźćwyrazorganizacjeprodukcyjne,którestawiająsobiecelespołeczneiwzajemnąpomoc.Zichwzajemnejkonfrontacjinarynkumożnaoczekiwaćpewnegorodzajuskrzyżowaniazachowańprzedsiębiorczych,awięcwrażliwościnacywilizacjęekonomii.Wtymprzypadkumiłośćwprawdzieoznacza,żetrzebanadaćkształtiorganizacjętyminicjatywomekonomicznym,którenienegujączysku,majązamiarwykraczaćpozalogikęrównoważnejwymianyorazzyskujakocelusamegowsobie.

    39.PawełVIprosiłwPopulorumprogessio,bystworzyćmodelekonomiirynkowejzdolnejobjąć,przynajmniejwzamiarach,wszystkichludzi,anietylkoodpowiedniouposażonych.Prosiłozaangażowaniewpromocjęświatabardziejludzkiegodlawszystkich,świata,«gdziewszyscybędąmoglidawaćipobierać,apostępjednychniebędzieprzeszkadzałrozwojowidrugich».[94]WtensposóbnadawałuniwersalnywymiarprośbomiaspiracjomzawartymwRerumnovarum,napisanejwtedy,gdyporazpierwszy,wkonsekwencjirewolucjiprzemysłowejzrodziłasięidea–zpewnościąpostępowawtamtychczasach–żeporządekcywilny,abysięutrzymał,potrzebujetakżeinterwencjiredystrybucyjnejpaństwa.Dzisiajpowyższawizja,oprócztego,żedotkniętajestkryzysemprzezprocesyotwarciarynkówispołeczeństw,okazujesięniewystarczającadozaspokojeniawymogówwpełniludzkiejekonomii.Tego,conaukaspołecznaKościołazawszeutrzymywała,biorączapunktwyjściaswojąwizjęczłowiekaispołeczeństwa,dzisiajdomagasięcharakterystycznadynamikaglobalizacji.

    Kiedylogikarynkuorazlogikapaństwazgodnieusiłujązachowywaćmonopolswoichwłasnychobszarówkompetencji,nadłuższąmetęwstosunkachmiędzyobywatelamibrakujesolidarności,uczestnictwaipoparcia,bezinteresownegodziałania,cojestczymśinnymwobecdać,abymieć,właściwymdlalogikiwymiany,idodaćzobowiązku,właściwymdlalogikizachowańpublicznychnarzuconychprzezprawopaństwowe.Przezwyciężenieniedorozwojuwymagapracynietylkonadpolepszeniemtransakcjiopierającychsięnawymianie,nietylkonadprzesunięciamistrukturopiekuńczychnaturypublicznej,aleprzedewszystkimnadstopniowymotwarciemsię,wkontekścieświatowym,naformydziałalnościekonomicznejcharakteryzującesięelementamibezinteresownościikomunii.Wyłącznebinomiumrynek-państwoniszczyzmysłspołeczny,natomiastsolidarneformyekonomiczne,znajdująceswójnajlepszyterenwspołeczeństwieobywatelskim,niesprowadzającsiędoniego,stwarzajązmysłspołeczny.Rynekbezinteresownościnieistniejeiniemożnazarządzaćprawempostawbezinteresownych.Natomiastzarównorynek,jakipolitykapotrzebująosóbotwartychnawzajemnydar.

    40.Obecnemiędzynarodowenurtyekonomiczne,charakteryzującesiępoważnymizniekształceniamiizaburzeniami,wymagajągłębokichzmiantakżewsposobiepojmowaniaprzedsiębiorstwa.Niemajużdawnychwzorówprzedsiębiorczości,natomiastinneobiecującepojawiająsięnahoryzoncie.Jednymznajwiększychzagrożeń,jestniewątpliwieto,żeprzedsiębiorstwoprzynosizyskiniemalwyłącznietemu,którywnieinwestuje,iwtensposóbredukujeswójwymiarspołeczny.Zpowoduwzrastającegorozmiaruipotrzebycorazwiększychkapitałów,corazmniejjestprzedsiębiorstwkierowanychtrwaleprzezjednegodyrektora,któryczujesięodpowiedzialnynadłuższą,anietylkokrótkąmetę,zażycieiwynikiprzedsiębiorstwa,icorazmniejznichzależyodjednegotylkoterytorium.Ponadtotakzwanadelokalizacjadziałalnościprodukcyjnejmożeosłabiaćuprzedsiębiorcypoczucieodpowiedzialnościwodniesieniudoludziprzynoszącychdochody,jakpracownicy,dostawcy,konsumenci,dośrodowiskanaturalnegoiszerszejspołecznościsąsiedzkiej,nakorzyśćakcjonariuszy,niezwiązanychzespecyficznąprzestrzenią,awięccieszącychsięnadzwyczajnąmobilnością.Dzisiajmiędzynarodowyrynekkapitałówoferujebowiemwielkąwolnośćdziałania.Jednakjestrównieżprawdą,żeszerzysięświadomośćkoniecznościwiększejodpowiedzialnościspołecznejprzedsiębiorstwa.NawetjeżelizałożeniaetycznekierującedzisiajdebatąnadodpowiedzialnościąspołecznąprzedsiębiorstwaniewszystkiesądoprzyjęciazperspektywynaukispołecznejKościoła,faktemjest,żecorazbardziejrozpowszechniasięprzekonanie,żezarządzanieprzedsiębiorstwemniemożeuwzględniaćjedynieinteresówjegowłaścicieli,alemusitakżedbaćowszystkieinnekategoriepodmiotów,wnoszącychwkładwżycieprzedsiębiorstwa:pracowników,klientów,dostawcówróżnychskładnikówprodukcjiiwspólnotę,zktórąjestzwiązane.Wostatnichlatachzauważasięwzrostkosmopolitycznejklasymenadżerów,częstoodpowiadającychtylkonawskazaniaakcjonariuszy,którymigeneralniesąanonimowefundusze,ustalającefaktycznieichwynagrodzenia.Licznisąjednakrównieżdzisiajmenadżerowie,którzydziękidalekosiężnymanalizomzdająsobiecorazbardziejsprawęzgłębokichwięziswojegoprzedsiębiorstwazterytoriumlubzterytoriami,naktórychonodziała.PawełVIzachęcałdopoważnejocenyszkód,jakiemożewyrządzićwłasnemunarodowitransferzagranicękapitałówdlawyłącznejkorzyściosobistej.[95]JanPawełIIostrzegał,żeinwestowaniemazawszeznaczeniemoralne,anietylkoekonomiczne.[96]Trzebastwierdzić,żewszystkotozachowujerównieżdzisiajważność,pomimożerynekkapitałówzostałmocnozliberalizowany,awspółczesnamentalnośćtechnologicznamożeskłaniaćdomyślenia,żeinwestowaniejesttylkotechnicznymfaktem,anierównieżludzkimietycznym.Niemożnazaprzeczyć,żepewienkapitałmożeprzynieśćdobro,jeślijestzainwestowanyraczejzagranicąniżwojczyźnie.Trzebajednakocalićwięzisprawiedliwości,biorącrównieżpoduwagęto,jakpowstałtenkapitałorazszkodydlaosób,jakieprzyniesiebrakjegoinwestowaniawmiejscu,wktórymzostałwytworzony.[97]Trzebaunikaćsytuacji,wktórejmotywlokowaniazasobówfinansowychbyłbyspekulatywnyiulegałpokusieszukaniajedyniezyskunakrótkąmetę,aniebyłukierunkowanyrównieżnapodtrzymywanieprzedsiębiorstwanadłuższąmetę,najegoposługędlarealnejekonomii,auwaganiebyłabyskierowananapromocję,wsposóbstosownyiodpowiedni,inicjatywekonomicznychtakżewkrajachpotrzebującychrozwoju.Niemanawetpowodu,abyzaprzeczać,żedelokalizacja,kiedyzwiązanajestzinwestycjamiiformacją,możeprzynieśćdobrodlaludnościkraju,któryjąprzyjmuje.Pracaiwiedzatechnicznastanowiąpowszechnąpotrzebę.Niejestjednakgodziwadelokalizacjapodejmowanatylkopoto,bycieszyćsięszczególnymikorzystnymiwarunkami,lub–cogorsze–wceluwyzysku,bezwniesieniawspołecznośćlokalnąprawdziwegowkładuwpowstaniemocnegosystemuprodukcyjnegoispołecznego,będącegonieodzownymczynnikiemtrwałegorozwoju.

    41.Wkontekścietego,comówimy,jestrzecząpożytecznązauważyć,żeprzedsiębiorczośćmaizawszepowinnamiećwielostronneznaczenie.Utrzymującasięprzewagabinomiumrynek-państwoprzyzwyczaiłnasdomyśleniawyłącznieoprzedsiębiorcyprywatnymtypukapitalistycznegozjednejstrony,azdrugiejodyrektorzepaństwowym.Wrzeczywistościtrzebajasnozrozumiećprzedsiębiorczość.Wynikatozseriimotywacjimetaekonomicznych.Przedsiębiorczość,zanimbędziemiałaznaczeniezawodowe,maznaczenieludzkie.[98]Wpisanajestonawkażdąpracę,postrzeganąjako«actuspersonae»,[99]dlategojestrzecząsłuszną,abykażdemupracownikowibyłaofiarowanamożliwośćwniesieniawłasnegowkładu,takbyonsam«miałpoczucie,żepracuje„naswoim”».[100]NieprzypadkowoPawełVInauczał,że«każdypracownikwpewiensposóbstwarza».[101]Właśniewtymcelu,byodpowiedziećnapotrzebyinagodnośćtego,ktopracuje,oraznapotrzebyspołeczeństwa,istniejąróżnerodzajeprzedsiębiorstw,przekraczającezwykłerozróżnieniemiędzy«prywatnym»a«publicznym».Każdewymagaiwyrażaspecyficznązdolnośćprzedsiębiorczą.Abyurzeczywistnićgospodarkę,którawnajbliższejprzyszłościbędziezdolnasłużyćdobruwspólnemukrajowemuiświatowemu,trzebawziąćpoduwagęowoposzerzoneznaczenieprzedsiębiorczości.Toszerszepojęciesprzyjawymianieiwzajemnejformacjimiędzyróżnymitypologiamiprzedsiębiorczościzprzekazemkompetencjiodświatanonprofitdoświataprofitiodwrotnie,odświatapublicznegodoświatawłaściwegospołeczeństwuobywatelskiemu,odświataekonomiizaawansowanychdoświatakrajówznajdującychsięnadrodzerozwoju.

    Również«władzapolityczna»mawielorakieznaczenie,oczymniemożnazapominaćzmierzającdorealizacjinowegoporządkuekonomiczno-produkcyjnego,społecznieodpowiedzialnegoinamiaręczłowieka.Jakzamierzasięprowadzićprzedsiębiorczośćzróżnicowanąnapoziomieświatowym,takpowinnosiępropagowaćwładzępolitycznąrozdzielonąiaktywnąnaróżnychpoziomach.Zintegrowanaekonomianaszychdninieeliminujerolipaństw,araczejangażujerządydogłębszejwzajemnejwspółpracy.Racjewynikającezmądrościiroztropnościsugerują,bynieogłaszaćnazbytwcześniekońcarolipaństwa.Wodniesieniudorozwiązaniaobecnegokryzysu,rolapaństwawydajesięwzrastać,odzyskującwielezeswychkompetencji.Istniejąponadtonarody,wktórychbudowanielubodbudowywaniepaństwajestnadalkluczowymelementemichrozwoju.Międzynarodowapomocwobrębieplanusolidarnościowegomającegonacelurozwiązanieobecnychproblemówekonomicznych,powinnaraczejwspieraćkonsolidacjęsystemówkonstytucjonalnych,prawnychiadministracyjnychwkrajach,którenieciesząsięjeszczetymidobrami.Obokpomocyekonomicznych,powinnybyćofiarowanete,któremająnawzględzieumocnieniegwarancjipaństwaprawa,skutecznysystemporządkupublicznegoiwięziennictwa,zzachowaniemposzanowaniaprawludzkich,instytucjinaprawdędemokratycznych.Niejestkonieczne,abypaństwomiałowszędzietesamecechycharakterystyczne:wsparciudlasłabychsystemówkonstytucyjnychwceluichwzmocnieniamożebardzodobrzetowarzyszyćrozwój–obokpaństwa–innychpodmiotówpolitycznych,naturykulturowej,społecznej,terytorialnejlubreligijnej.Wyraźneokreśleniewładzypolitycznejnapoziomielokalnym,narodowymimiędzynarodowymstanowimiedzyinnymigłównądrogęwiodącądotego,bymócnadaćkierunekglobalizacjiekonomicznej.Jesttotakżesposóbnauniknięcietego,bypodważałaonafaktyczniepodstawydemokracji.

    42.Niekiedywodniesieniudoglobalizacjizauważasiępostawyfatalistyczne,takjakbyaktualneprocesybyływynikiemanonimowychsiłbezosobowychorazstrukturniezależnychodludzkiejwoli.[102]Wzwiązkuztymwartoprzypomnieć,żeglobalizacjętrzebapojmowaćjakoprocesspołeczno-ekonomiczny,aleniejesttojejjedynywymiar.Wgłębiwciążwyraźniejdostrzegalnegoprocesumamyrzeczywistośćludzkości,którastajesięcorazbardziejpołączonawzajemnymiodniesieniami.Tworząjąosobyinarody,dlaktórychtenprocespowinienbyćpożytecznyiprzynosićrozwój,[103]dziękiprzyjęciuodpowiedzialnościzestronyzarównoposzczególnychosób,jakizbiorowisk.Przekraczaniegranicjestnietylkofaktemmaterialnym,aletakżekulturowymcodojegoprzyczyniskutków.Jeśliodczytujemyglobalizacjędeterministycznie,tracimykryteriadojejocenyinadaniajejkierunku.Jestonarzeczywistościąludzkąimożemiećwieleróżnychorientacjikulturowych,nadktórymitrzebaprzeprowadzaćrozeznanie.Prawdaglobalizacjijakoprocesuijejfundamentalnekryteriumetycznewywodząsięzjednościrodzinyludzkiejijejrozwojuwsferzedobra.Trzebawięcnieustannieangażowaćsię,abywspieraćkierunekkulturowypersonalistycznyiwspólnotowyprocesuintegracjiplanetarnej,otwartynatranscendencję.

    Pomimoniektórychswoichwymiarówstrukturalnych,którymnietrzebazaprzeczać,aleteżinieabsolutyzować,«globalizacja,apriori,niejestanidobra,anizła.Będzietym,couczyniązniejosoby».[104]Niepowinniśmybyćjejofiarami,leczprotagonistami,postępującrozumnie,prowadzeniprzezmiłośćiprawdę.Ślepesprzeciwianiesięjejoznaczałobybłędnąpostawę,uprzedzenie,ignorowanieprocesuzawierającegorównieżaspektypozytywne,coniosłobyryzykoutratywielkiejokazjidoskorzystaniazwieluoferowanychprzezniąsposobnościrozwoju.Procesyglobalizacji,odpowiedniopojmowaneizarządzane,dająmożliwośćwielkiejredystrybucjibogactwwwymiarzeplanetarnym,conigdywcześniejniemiałomiejsca;jeślinatomiastbędąźlezarządzane,mogąprzyczynićsiędowzrostuubóstwainierówności,atakżedotknąćkryzysemcałyświat.Trzebapoprawićichczasempoważnezaburzenia,wprowadzającenowepodziałymiędzynarodamiiwsamychnarodachorazsprawić,żebyredystrybucjabogactwniedokonywałasięrównocześniezredystrybucjąubóstwaalbowprostzjegopogłębieniem,ocomoglibyśmysięlękaćwzwiązkuzniewłaściwymzarządzaniemobecnąsytuacją.Przezdługiczasmyślano,żeubogienarodypowinnypozostaćnapoziomieustalonegostadiumrozwojuorazzadowolićsięfilantropiąnarodówrozwiniętych.PrzeciwtejmentalnościwystąpiłPawełVIwPopulorumprogressio.Dzisiajsiłymaterialnedospożytkowania,bypozwolićtymnarodomwyjśćznędzy,sąpotencjalniewiększeniżniegdyś,alewwiększościskorzystałyznichsamenarodywkrajachrozwiniętych,któremogływykorzystaćprocesliberalizacjiprzepływukapitałuipracy.Takwięcrozszerzeniesferydobrobytunapoziomieświatowymniepowinnobyćhamowaneprzezprojektuegoistyczne,protekcjonistycznelubdyktowaneprzezinteresyosobiste.Istotnie,uczestnictwokrajównowychlubbędącychnadrodzerozwojupozwaladzisiajlepiejzarządzaćkryzysem.Przejściewpisanewprocesglobalizacjiprzedstawiawielkietrudnościiniebezpieczeństwa,któremożnaprzezwyciężyćjedynie,jeśliuświadomimysobietęantropologicznąietycznąduszę,którazgłębikierujeglobalizacjęwstronęsolidarnejhumanizacji.Niestety,duszatajestczęstozdominowanaistłumionaprzezperspektywyetyczno-kulturalneocharakterzeindywidualistycznymiutylitarystycznym.Globalizacjajestzjawiskiemwielowymiarowymipoliwalentnym,itrzebająpojmowaćwjegoróżnorodnościijednościwszystkichjegowymiarów,włączniezwymiaremteologicznym.Pozwolitoprzeżywaćinadaćkierunekludzkościwduchurelacyjności,komuniiiwzajemnegodzieleniasię.

    ROZDZIAŁIV

    ROZWÓJLUDÓW,PRAWAIOBOWIĄZKI,ŚRODOWISKO

    43.«Powszechnasolidarność,którajestfaktemidobrodziejstwemdlanas,jestrównieżpowinnością».[105]Dzisiajwieleosóbskłonnychjestutrzymywać,żeniesąwinnenicnikomuopróczsamychsiebie.Uważają,żeposiadajątylkoprawaiczęstonapotykająnapoważnetrudnościwdojrzewaniudoodpowiedzialnościzaintegralnyrozwójsiebieidrugiegoczłowieka.Ztegopowoduważnejestzabieganieonowąrefleksjęnadtym,wjakisposóbprawazakładająobowiązki,bezktórychprzeradzająsięwsamowolę.[106]Jesteśmydzisiajświadkamipoważnejsprzeczności.Podczasgdy,zjednejstrony,dostrzegamydomaganiesięrzekomychprawocharakterzearbitralnymizbędnym,domaganiesięichuznaniaipromocjiprzezstrukturypubliczne,tozdrugiejstronyistniejąprawaelementarneifundamentalne,nieuznawaneigwałconewodniesieniudotakwielkiejczęściludzkości.[107]Częstozauważasięzwiązekmiędzydomaganiemsięprawadonadwyżkiczywręczprawadowykroczeniaigrzechuwspołeczeństwachbogatych,abrakiempożywienia,wodypitnej,podstawowegowykształceniaczyteżpodstawowejopiekizdrowotnejwniektórychregionachświataniedorozwoju,atakżenaperyferiachwielkichmetropolii.Wspomnianyzwiązekpoleganafakcie,żeprawaindywidualneoderwaneodkontekstuobowiązków,nadającegoimpełnysens,stająsięnierozumneinakręcająnieograniczonąpraktycznieipozbawionąkryteriówspiralężądań.Przesadneakcentowanieprawkończysięzapomnieniemoobowiązkach.Obowiązkiokreślająprawa,ponieważodsyłajądokontekstuantropologicznegoietycznego.Jeżelibowiemprawawpisująsięwobiektywnąprawdę,toniestająsięsamowolą.Ztegopowoduobowiązkiumacniająprawaiproponująichobronęorazpromocjęjakozadanie,którenależypodjąćwsłużbiedobru.Natomiastjeśliprawaczłowiekaznajdująswójfundamentjedyniewdysputachjakiegośzgromadzeniaobywateli,mogąbyćonezmienionewkażdejchwili,awięcobowiązekichposzanowaniaistaraniasięonieosłabiasięwpowszechnejświadomości.Wtedyrządyorazorganizmymiędzynarodowemogązapominaćoobiektywnościi«niedyspozycyjności»praw.Kiedydotegodochodzi,prawdziwyrozwójnarodównarażonyjestnaniebezpieczeństwo.[108]Podobnezachowaniapodważająautorytetorganizmówmiędzynarodowych,zwłaszczawoczachkrajówbardziejpotrzebującychrozwoju.Domagająsięonebowiem,żebywspólnotamiędzynarodowapodjęłajakoobowiązekpomaganieimwstawaniusię«twórcamiwłasnegolosu»,[109]czylibyprzyjęłyzeswejstronyobowiązki.Dzieleniesięwzajemnymiobowiązkamimobilizujeowielebardziejniżjedyniedomaganiesiępraw.

    44.Pojęcieprawiobowiązkówwrozwojumusitakżeuwzględnićproblematykęzwiązanązewzrostemdemograficznym.Chodziobardzoważnyaspektprawdziwegorozwoju,ponieważdotyczyonniezbywalnychwartościżyciairodziny.[110]Błędemjestuważaniewzrostuludnościzapierwsząprzyczynęniedorozwoju,równieżzpunktuwidzeniaekonomicznego:wystarczywspomniećzjednejstronypoważnezmniejszenieśmiertelnościdzieciiprzedłużenieśredniejwieku,dostrzegalnewkrajachrozwiniętychgospodarczo;zdrugiejoznakikryzysudostrzegalnewspołeczeństwach,wktórychobserwujesięniepokojącyspadeknarodzin.Oczywiścienależyprzykładaćwagędoodpowiedzialnejprokreacji,stanowiącejmiędzyinnymifaktycznywkładwintegralnyrozwójludzki.Kościół,któremuleżynasercuprawdziwyrozwójczłowieka,zalecamupełneposzanowaniewartościludzkich,takżewkorzystaniuzpłciowości.Niemożnajejsprowadzićdozwykłegofaktuhedonistycznegoczyzabawy,podobniejakniemożnasprowadzićwychowaniaseksualnegodoinstrukcjitechnicznej,troszczącsięjedynieoobronęzainteresowanychprzedewentualnymzarażeniemsięczyprzed«ryzykiem»prokreacyjnym.Byłobytorównoważnezezubożeniemipominięciemgłębokiegoznaczeniapłciowości,którypowinienbyćuznanyiprzyjętyzodpowiedzialnościązarównozestronyosoby,jakiwspólnoty.Odpowiedzialnośćzabraniabowiemzarównotraktowaniapłciowościjakozwykłegoźródłaprzyjemności,jakiregulowaniajejprzezpolitykęprzymusowegoplanowanianarodzin.Wobydwuprzypadkachmamydoczynieniazpolitykamiidziałaniamimaterialistycznymi,wktórychosobydoświadczająwkońcuróżnychformprzemocy.Temuwszystkiemutrzebaprzeciwstawićpierwszorzędnąkompetencjęrodzinnatympolu,[111]wodniesieniudopaństwaijegopolitykirestrykcyjnej,atakżeodpowiedniąedukacjęrodziców.

    Moralnieodpowiedzialneotwarcienażyciestanowibogactwospołeczneiekonomiczne.Wielkienarodymogływyjśćzeswejnędzyrównieżdziękiwielkiejliczbieizdolnościomswoichmieszkańców.Iprzeciwnie,narodyniegdyśkwitnącedoświadczająobecniefazyniepewności,awniektórychprzypadkachupadkuwłaśniezpowoduzmniejszenialiczbyurodzin,będącegokluczowymproblememspołeczeństwzaawansowanegodobrobytu.Zmniejszeniesięliczbyurodzin,niekiedyponiżejtakzwanego«wskaźnikawymiany»,powodujerównieżkryzyssystemówopiekispołecznej,zwiększajejkoszty,pomniejszanagromadzoneoszczędnościiwrezultacieśrodkifinansowepotrzebnedoinwestycji,redukujeliczbękwalifikowanychpracowników,zacieśniazasoby«mózgów»,doktórychmożnasięgaćdlapotrzebnarodu.Ponadtomałe,aczasembardzomałerodzinysąnarażonenaryzykozubożeniawięzówspołecznychiniemożnościzagwarantowaniaskutecznychformsolidarności.Sątosytuacjeujawniającesymptomograniczonegozaufaniawobecprzyszłości,jakrównieżzmęczeniamoralnego.Dlategoteżstajesiękoniecznościąspołeczną,anawetekonomiczną,ponowneproponowanienowympokoleniompięknarodzinyimałżeństwa,orazżeinstytucjeteodpowiadająnanajgłębszepotrzebysercaigodnościosoby.Wtejperspektywiezadaniempaństwjestprowadzeniepolityki,którapromujecentralnycharakteriintegralnośćrodziny,opartejnamałżeństwiemężczyznyikobiety,będącejpierwsząiżywotnąkomórkąspołeczeństwa,[112]troszczącsiętakżeojejproblemyekonomiczneifiskalne,zposzanowaniemjejnaturyrelacyjnej.

    45.Odpowiedźnanajgłębszepotrzebymoralneosobymarównieżważneidobroczynnekonsekwencjewwymiarzeekonomicznym.Ekonomiabowiempotrzebujeetykidlaswegopoprawnegofunkcjonowania;niejakiejkolwieketyki,leczetykiprzyjaznejosobie.Dzisiajmówisięsporooetycewdziedzinieekonomii,finansów,przedsiębiorczości.Powstająośrodkistudiówiprogramyformacyjnewdziedzinieetykibiznesu;wrozwiniętymświecieszerzysięsystemcertyfikatówetycznych,idącyzaruchemideizrodzonychwokółprzedsiębiorczościsocjalnieetycznej.Bankiproponujątakzwane«etyczne»kontaifunduszeinwestycyjne.Rozwijająsię«finansowaniaetyczne»,zwłaszczazapośrednictwemmikrokredytu,abardziejogólnie-mikrofinansowania.Procesytespotykająsięzprzychylnymiopiniamiizasługująnaszerokiewsparcie.Ichpozytywneskutkimożnarównieżdostrzecnamniejrozwiniętychobszarachziemi.Trzebajednakopracowaćdobrekryteriumrozeznania,ponieważzauważasiępewnenadużywanieprzymiotnika«etyczny»,którystosowanywsposóbmałosprecyzowany,możeoznaczaćbardzoodmiennetreści,dotegostopnia,żepodjegopojęciemmogąsięmieścićdecyzjeiwyboryprzeciwnesprawiedliwościiprawdziwemudobruczłowieka.

    Wielebowiemzależyodsystemumoralnego,doktóregoczynisięodniesienie.WtymzakresienaukaspołecznaKościołaofiarujeswójspecyficznywkład,któregopodstawąjeststworzenieczłowieka«naobrazBoży»(Rdz1,27).Ztegowypływanienaruszalnagodnośćosobyludzkiej,jakrównieżtranscendentnawartośćnaturalnychnormmoralnych.Etykagospodarcza,któraniebrałabypoduwagętychdwóchfilarów,narażonabyłabynieuchronnienautratęswojegoszczególnegorysuipoddaniesięinstrumentalizacji;ściślejmówiąc,byłabynarażonanapodporządkowaniesięistniejącymsystemomekonomiczno-finansowym,zamiastkorygowaćichzaburzenia.Międzyinnymimogłabyonausprawiedliwiaćfinansowanieprojektów,któreniesąetyczne.Ponadtonienależyodwoływaćsiędosłowa«etyka»wsposóbideologiczniedyskryminujący,dającdozrozumienia,żeniesąetycznymiinicjatywynieopatrzoneformalnietymokreśleniem.Trzebazabiegać–ajesttoistotnespostrzeżenie–abynietylkopowstawałysektorylubdziały«etyczne»ekonomiilubfinansów,leczabycałagospodarkaifinansebyłyetyczneibyłytakieniezewzględunazewnętrznąetykietkę,leczzewzględunauszanowaniewymogówwewnętrznychwstosunkudoichnatury.WodniesieniudotegowypowiadasięjasnonaukaspołecznaKościołaprzypominając,żeekonomiazewszystkimiswymidziedzinamistanowisektordziałalnościludzkiej.[113]

    46.Zastanawiającsięnadzagadnieniamiodnoszącymisiędorelacjimiędzyprzedsiębiorczościąaetyką,atakżeewolucją,jakiejpodlegasystemprodukcyjny,wydajesię,żeprzyjmowanedotychczasrozróżnieniemiędzyprzedsiębiorstwamimającyminaceluzysk(profit)aorganizacjami,któreniesąnastawionenazysk(nonprofit)niejestjużwstaniebraćwpełnipoduwagęrzeczywistości,aniteżskutecznieukierunkowywaćprzyszłości.Wostatnichdziesięcioleciachpojawiałsięszerokiobszarpośrednimiędzydwomatypamiprzedsiębiorstw.Tworzągotradycyjneprzedsiębiorstwa,którejednakpodpisująpaktypomocydlakrajówzacofanych;fundacjebędąceinicjatywąpojedynczychprzedsiębiorstw;grupyprzedsiębiorstwstawiającesobiecelepożytkuspołecznego;wielobarwnyświatpodmiotówtakzwanejekonomiiobywatelskiejiwspólnotowej.Niechodzitylkoo«trzecisektor»,aleonową,obszernąizłożonąrzeczywistość,obejmującąwłasnośćprywatnąipubliczną,któraniewykluczazysku,aleuważagozanarzędziedorealizacjicelówhumanistycznychispołecznych.Fakt,żeprzedsiębiorstwaterozdzielająalboteżnierozdzielajązysków,lubprzyjmujątęczyinnąformęprzewidzianąprzeznormyprawne,stajesiędrugorzędnywobecichgotowościdopojmowaniazyskujakonarzędziadoosiągnięciacelu,jakimjesthumanizacjarynkuispołeczeństwa.Należywyrazićżyczenie,abytenoweformyprzedsiębiorstwznalazływewszystkichkrajachodpowiedniąkonfiguracjęprawnąifiskalną.Oneto,niepomniejszającznaczeniaipożytecznościgospodarczejispołecznejtradycyjnychformprzedsiębiorczości,dokonująprzeobrażeniasystemuwkierunkubardziejprzejrzystegoifaktycznegopodjęciaobowiązkówzestronypodmiotówekonomicznych.Inietylko.Samawielorakośćinstytucjonalnychformprzedsiębiorczościstwarzarynekbardziejcywilizowanyijednocześniebardziejkonkurencyjny.

    47.Rozwijanieróżnychformprzedsiębiorczości,awszczególnościtych,któresązdolnetraktowaćzyskjakonarzędziedoosiąganiacelówhumanizacjirynkuispołeczeństwa,powinnobyćrównieżrealizowanewkrajachskazanychnawykluczenielubmarginalizacjęwświecieekonomiiglobalnej.Jestrzecząbardzoważnąkontynuowanieprojektówpomocniczościwłaściwiepojmowanychizarządzanych,dążącychdowzmocnieniapraw,przewidującjednakzawszeproporcjonalnąodpowiedzialność.Wdziałaniachnarzeczrozwojutrzebazachowaćzasadęcentralnegocharakteruosobyludzkiej,będącejpodmiotem,którywpierwszejkolejnościpowinienpodjąćobowiązekrozwoju.Głównymdobremjestpoprawasytuacjiżyciowejkonkretnychosóbdanegoregionu,abymogływypełnićteobowiązki,którychobecnyniedostatekniepozwalaimpodjąć.Troskaniemożebyćnigdypostawąabstrakcyjną.Programyrozwoju,abymogłybyćprzystosowanedoposzczególnychsytuacji,muszącharakteryzowaćsięelastycznością.Natomiastosobyznichkorzystającepowinnybyćbezpośredniozaangażowanewichplanowanieistaćsięprotagonistamiichrealizacji.Trzebarównieżzastosowaćkryteriawzrostuitowarzyszenia–łączniezmonitorowaniemrezultatów–ponieważnieistniejąreceptypowszechnieobowiązujące.Wielezależyodkonkretnejrealizacjizamierzeń.«Ponieważludysątwórcamiwłasnegorozwoju,sąpierwszymiodpowiedzialnymizaniego.Niebędąjednakmogłygorealizowaćwodosobnieniuodinnych».[114]Dzisiaj,wświetleumacnianiasięprocesustopniowejintegracjiplanety,taprzestrogaPawłaVIstajesięjeszczebardziejaktualna.Dynamikainkluzjiniemawsobieniczmechaniki.Rozwiązaniatrzebadostosowywaćdożycianarodówikonkretnychosób,oceniającroztropniekażdąsytuację.Obokmakroprojektówpotrzebnesąmikroprojekty,aprzedewszystkimfaktycznamobilizacjawszystkichpodmiotówspołeczeństwaobywatelskiego,zarównoosóbprawnych,jakifizycznych.

    Współpracamiędzynarodowapotrzebujeosób,któreuczestnicząwprocesierozwojugospodarczegoicywilizacyjnegopoprzezsolidarnąobecność,towarzyszenie,formacjęiszacunek.Ztegopunktuwidzeniaorganizmymiędzynarodowepowinnyzastanowićsięnadrzeczywistąskutecznościąswychaparatówbiurokratycznychiadministracyjnych,częstonazbytkosztownych.Zdarzasięniekiedy,żeadresatpomocystajesięużytecznymdlatego,którymupomagaiżeubodzysłużądoutrzymaniaprzyżyciukosztownychorganizacjibiurokratycznych,zatrzymującychnawłasneutrzymaniezbytwysokiprocenttychzasobów,którepowinnybyćwistocieprzeznaczonenarozwój.Wtejperspektywienależałopbywyrazićżyczenie,abywszystkieorganizmymiędzynarodoweorazorganizacjepozarządowezatroszczyłysięocałkowitąprzejrzystość,informującdonatorówiopiniępublicznąoprocencieotrzymanychfunduszyprzeznaczonymnaprogramywspółpracy,oprawdziwejzawartościtychprogramówiwreszcieostrukturzekosztówsamejinstytucji.

    48.Tematrozwojujestdzisiajrównieżsilniezwiązanyzpowinnościamidotyczącymistosunkuczłowiekadośrodowiskanaturalnego.Bógdałjewszystkim,akorzystaniezniegostanowidlanasodpowiedzialnośćwobecubogich,przyszłychpokoleńicałejludzkości.Jeślinatura,aprzedewszystkimistotaludzka,będąuważanezaowocprzypadkulubdeterminizmuewolucyjnego,świadomośćodpowiedzialnościsłabniewsumieniach.WierzącyrozpoznajewprzyrodziecudownyefektstwórczegodziałaniaBoga,zktóregoczłowiekmożeodpowiedzialniekorzystać,abyzaspokoićsweuprawnionepotrzeby–materialneiniematerialne–zposzanowaniemwewnętrznejrównowagisamegostworzenia.Jeślitawizjazanika,człowiekzaczynauważaćnaturęzanietykalnetabu,albo–przeciwnie–dopuszczasięwobecniejnadużyć.Obydwietepostawynieodpowiadająchrześcijańskiejwizjinatury,będącejowocemstworzeniaBożego.

    Naturajestwyrazemplanumiłościiprawdy.OnanaspoprzedzaizostałanamdarowanaprzezBogajakośrodowiskożycia.MówinamoStwórcy(por.Rz1,20)ioJegomiłościwzględemludzkości.Jestprzeznaczona,bybyć«zjednoczoną»wChrystusieukońcaczasów(por.Ef1,9-10;Kol1,19-20).Awięcionajest«powołaniem».[115]Naturajestdonaszejdyspozycjiniejak«stosprzypadkoworozrzuconychodpadków»,[116]alejakodarStwórcy,któryokreśliłjejwewnętrzneprawa,abyczłowiekzaczerpnąłznichnależneorientacje,by«uprawiałjąidoglądał»(por.Rdz2,15).Trzebatakżepodkreślić,żeprzeciwneprawdziwemurozwojowijesttraktowanienaturyjakoważniejszejodsamejosobyludzkiej.Takiestanowiskoprowadzidopostawneopogańskichlubdonowegopanteizmu:zsamejtylkonatury,pojmowanejwsensieczystonaturalistycznym,niemożepochodzićzbawieniedlaczłowieka.Skądinądtrzebatakżeodrzucićpozycjęprzeciwną,którazmierzadojejcałkowitejtechnicyzacji,ponieważśrodowiskonaturalnetonietylkomateria,którąmożemydysponowaćwedługwłasnychzachcianek,alewspaniałedziełoStwórcy,zawierającewsobie«gramatykę»wskazującąnacelowośćikryteriadlamądrego,anieinstrumentalnegoczysamowolnegokorzystaniazniej.Całkowitesprowadzenienaturydozespołuzwykłych,faktycznychdanychstajesięostatecznieźródłemprzemocywobecśrodowiska,anawetwprostuzasadnieniemdladziałań,którenieszanująsamejnaturyczłowieka.Onato,składającsięnietylkozmaterii,leczrównieżzducha,ijakotakabędącbogatawznaczeniaiwtranscendentneceledoosiągnięcia,posiadarównieżcharakternormatywnydlakultury.Człowiekinterpretujeikształtujeśrodowiskonaturalnedziękikulturze,którazeswejstronyjestukierunkowanaprzezodpowiedzialnąwolność,uważnąnawskazaniaprawamoralnego.Dlategoprojektyintegralnegorozwojuludzkiegoniemogązapominaćonastępnychpokoleniach,alepowinnycharakteryzowaćsięsolidarnościąisprawiedliwościąmiędzypokoleniową,biorącpoduwagęlicznedziedziny:ekologiczną,prawną,ekonomiczną,politycznąikulturową.[117]

    49.Kwestiezwiązaneztroskąośrodowiskoijegozachowaniemusządziśbraćpoważniepoduwagęproblemyenergetyczne.Rabunkowewydobywanienieodnawialnychźródełenergiizestronyniektórychpaństw,grupwładzyiprzedsiębiorstwstanowibowiempoważnąprzeszkodędlarozwojukrajówubogich.Niemająoneśrodkówekonomicznychaninato,żebymiećdostępdoistniejącychnieodnawialnychźródełenergetycznych,aniżebyfinansowaćposzukiwaniaźródełnowychialternatywnych.Zagarnianiezasobównaturalnych,którewwieluprzypadkachznajdująsięwłaśniewkrajachubogich,rodziwyzyskiczęstekonfliktymiędzynarodamiiwichobrębie.Konfliktyterozgrywająsięczęstonaterytoriumtychkrajów,powodującpoważnestratywpostaciśmierci,zniszczeńidalszejdegradacji.Wspólnotamiędzynarodowamaniezbywalnezadanieznalezieniadróginstytucjonalnychuregulowaniasprawzwiązanychzwyzyskiwaniemzasobównieodnawialnych,przyuczestnictwietakżekrajówubogich,takbywspólnieplanowaćprzyszłość.

    Równieżnatymodcinkuistniejepilnamoralnakoniecznośćodnowieniasolidarności,zwłaszczawrelacjachmiędzykrajamiznajdującymisięnadrodzerozwojuakrajamiwwysokimstopniuuprzemysłowionymi.[118]Społeczeństwazaawansowanetechnologiczniemogąipowinnyzmniejszyćswojezapotrzebowanieenergetycznezarównodlatego,żedziałalnościmanufakturalneewoluują,jakiztegopowodu,żepośródichobywateliupowszechniasięwiększawrażliwośćekologiczna.Trzebaponadtododać,żedzisiajmożliwejestuzyskanielepszejskutecznościenergetycznejijednocześniemożliwyjestpostępwposzukiwaniachenergiialternatywnych.Jednakpotrzebnajesttakżeplanetarnaredystrybucjazasobówenergetycznych,takabymożliwybyłdonichdostęptakżedlakrajów,któresąichpozbawione.Ichprzeznaczenieniemożezostaćwrękachpierwszegozdobywcyczyteżpozostawionelogicesilniejszego.Chodzioważneproblemy,które–bystawićimczołowodpowiednisposób–wymagajązestronywszystkichodpowiedzialnegouświadomieniasobiekonsekwencji,którezostanąprzerzuconenaprzyszłepokolenia,azwłaszczanabardzowielumłodychżyjącychwnarodachubogich,którzy«domagająsięswojegoudziałuwbudowaniulepszegoświata».[119]

    50.Odpowiedzialnośćtamacharakterglobalny,ponieważniedotyczyjedynieenergii,alecałegostworzenia,któregoniepowinniśmyzostawićnowympokoleniomzubożonegozjegobogactw.Człowiekowiwolnosprawowaćodpowiedzialnąwładzęnadnaturą,byjejstrzec,uzyskiwaćzniejkorzyściiuprawiaćjątakżewnowychformachidziękinowymzaawansowanymtechnologiom,takbymogłaonagodnieprzyjąćiwyżywićzamieszkującąjąludność.Dlawszystkichjestmiejscenatejnaszejziemi:naniejcałarodzinaludzkapowinnaznaleźćbogactwakoniecznedogodnegożycia,zpomocąsamejnatury,będącejdaremBogadlaJegodzieci,wnoszącwłasnywkładpracyiinwencji.Powinniśmyjednakprzyjąćjakopoważnyobowiązek,bynowympokoleniomprzekazaćziemięwtakimstanie,abyrównieżionemogłygodniejązamieszkiwaćidalejuprawiać.Zakładatozadaniewspólnego«decydowania,poodpowiedzialnymrozeznaniudrogi,którątrzebaprzemierzyćwceluumocnieniaprzymierzamiędzyczłowiekiemiśrodowiskiem,którepowinnobyćodblaskiemstwórczejmiłościBoga,odktóregowyszliśmyidoktóregojesteśmywdrodze».[120]Należałobysobieżyczyć,bywspólnotamiędzynarodowaiposzczególnerządypotrafiływsposóbskutecznyprzeciwstawićsiętakimsposobomużywaniaśrodowiska,któreokazująsięniszczycielskie.Jestteżkoniecznepodjęcieprzezkompetentnewładzeniezbędnychwysiłków,abyekonomiczneispołecznekosztywynikającezużywaniawspólnychzasobówśrodowiskowychzostałyuznanewsposóbjawnyipodjęteprzeztych,którzyznichkorzystają,anieprzezinneludyczyteżprzyszłepokolenia:ochronaśrodowiska,zasobóworazklimatuwymaga,abywszyscyodpowiedzialniwwymiarzemiędzynarodowymdziałalizespołowoiwykazaligotowośćdziałaniawdobrejwierze,wposzanowaniuprawaisolidarnościwobecsłabszychregionówplanety.[121]Jednymznajpoważniejszychzadańekonomiijestwłaśnieskuteczniejszeużywanie,anienadużywaniezasobów,majączawszenauwadze,żepojęcieskutecznościniejestaksjologicznieneutralne.

    51.Sposoby,wjakieczłowiektraktujeśrodowiskonaturalne,wpływająnato,czasajaktraktujesamegosiebie,inaodwrót.Stanowitowezwaniedladzisiejszegospołeczeństwa,bypoważniezrewidowałoswójstylżycia,którywwieluczęściachświataskłaniasiędohedonizmuikonsumpcjonizmu,pozostającobojętnymnawynikająceztegoszkody.[122]Potrzebnajestskutecznazmianamentalności,któranasskłonidoprzyjęcianowychstylówżycia,«wktórychszukanieprawdy,pięknaidobra,orazwspólnotaludzidążącychdowspólnegorozwojubyłybyelementamidecydującymiowyborzejakościkonsumpcji,oszczędnościiinwestycji»[123].Każdenaruszeniesolidarnościiprzyjaźniobywatelskiejpowodujeszkodyekologiczne,podobniejakzeswejstronydegradacjaśrodowiskawywołujeniezadowoleniewrelacjachspołecznych.Przyroda,zwłaszczawnaszychczasach,jesttakbardzowintegrowanawdynamikispołeczneikulturowe,żeniestanowijużniemalzmiennejniezależnej.Pustynnienieziemiizubożenieprodukcyjneniektórychobszarówuprawnychsąrównieżskutkiemzubożeniazamieszkującejjeludnościijejzacofania.Dynamizującrozwójekonomicznyikulturalnytejludności,chronisięrównieżnaturę.Ponadto,ileżzasobównaturalnychzniszczyływojny!Pokójnarodówimiędzynarodamiumożliwiłbyrównieżwiększąochronęnatury.Zagarnianiezasobów,zwłaszczawody,możewywoływaćpoważnekonfliktymiędzyzaangażowanymispołecznościami.Pokojowaumowa,dotyczącawykorzystywaniazasobów,możeocalićprzyrodęijednocześniedobrobytzainteresowanychspołeczeństw.

    Kościółjestodpowiedzialnyzastworzenieipowinienpodkreślaćtakżetęodpowiedzialnośćnaforumpublicznym.Aczyniącto,powinienbronićnietylkoziemi,wodyipowietrzajakodarówstworzenianależącychdowszystkich.Powinienprzedewszystkimchronićczłowiekaprzedzniszczeniemsamegosiebie.Trzeba,żebybyłocośwrodzajuekologiiczłowiekapojmowanejwewłaściwymsensie.Degradacjanaturyjestbowiemściślezwiązanazkulturąkształtującąwspółżycieludzkie:kiedy«ekologialudzka»[124]jestszanowanawspołeczeństwie,równieżekologiaśrodowiskaczerpieztegokorzyści.Podobniejakcnotyludzkiesąmiędzysobązespolone,takżeosłabieniejednejnarażatakżeinne,takteżsystemekologicznyopierasięnaszacunkuwobecprojektu,dotyczącegozarównozdrowegowspółżyciawspołeczeństwie,jakidobrejrelacjiznaturą.

    Dlaochronyprzyrodyniewystarcządziałaniapobudzającelubhamującegospodarkę,aninawetniewystarcząodpowiedniepouczenia.Sątoważnenarzędzia,aledecydującymproblememjestcałościowapostawamoralnaspołeczeństwa.Jeślinieszanujesięprawadożyciaidonaturalnejśmierci,jeślisztucznymczynisiępoczęcie,ciążęinarodzinyczłowieka,jeślipoświęcasięludzkieembrionynabadania,powszechnaświadomośćwkońcugubipojęcieekologiiludzkiej,awrazznimpojęcieekologiiśrodowiska.Jestczymśsprzecznymwzywanienowychpokoleńdoposzanowaniaśrodowiskanaturalnego,podczasgdywychowanieiustawodawstwoniepomagająimszanowaćsamychsiebie.Księganaturyjestjednainiepodzielnawtym,codotyczyśrodowiska,jakiwdziedzinieżycia,płciowości,małżeństwa,rodziny,relacjispołecznych,jednymsłowemwsferzeintegralnegorozwojuludzkiego.Obowiązki,jakiemamywobecśrodowiska,łącząsięzobowiązkami,jakiemamywobecosobyjakotakiej,jakiwodniesieniudoinnych.Niemożnanakładaćjednych,naruszającdrugie.Jesttopoważnasprzecznośćdzisiejszejmentalnościipraktyki,któraponiżaosobę,burzyśrodowiskoiszkodzispołeczeństwu.

    52.Prawdyiukazywanejprzezniąmiłościniemożnaprodukować;możnajetylkoprzyjąć.Ichostatecznymźródłemniejestiniemożebyćczłowiek,leczBóg,czyliTen,któryjestPrawdąiMiłością.Tazasadajestbardzoważnadlaspołeczeństwaidlarozwoju,ponieważanijedna,anidruganiemogąbyćtylkowytworamiludzkimi;samopowołaniedorozwojuosóbinarodównieopierasięnazwykłychludzkichrozważaniach,alejestonowpisanewplanuprzedniwstosunkudonasijestdlanaswszystkichobowiązkiem,którypowinienbyćwsposóbwolnyprzyjęty.To,conaspoprzedzaiconasstanowi–współistniejąceMiłośćiPrawda–wskazująnam,cobędziedobreminaczympoleganaszeszczęście.Awięcwskazująnamdrogędoprawdziwegorozwoju.

    ROZDZIAŁV

    WSPÓŁPRACARODZINYLUDZKIEJ

    53.Jednąznajgłębszychodmianubóstwa,jakichczłowiekmożedoświadczyć,jestsamotność.Wgruncierzeczytakżeinneformyubóstwa,łączniezmaterialnymi,rodząsięzizolacji,ztego,żeniejestsiękochanymalboztrudnościkochania.RóżnerodzajeubóstwaczęstorodząsięzodrzuceniamiłościBożej,zpierwotnegotragicznegozamknięciasięczłowiekawsobie,uważającego,żesamsobiewystarczyalbożejesttylkofaktemnieznaczącymiprzejściowym,«obcym»wewszechświecie,powstałymzprzypadku.Człowiekjestwyalienowany,kiedyjestsamalbooderwanyodrzeczywistości,kiedyrezygnujezmyśleniaiwiarywpewienFundament.[125]Całaludzkośćjestwyalienowanawtedy,gdypowierzasiętylkoludzkimprojektom,fałszywymideologiomiutopiom.[126]Dziśludzkośćwydajesięowielebardziejinteraktywnaniżwczoraj:tawiększabliskośćpowinnasięprzemienićwprawdziwąkomunię.Rozwójnarodówzależyprzedewszystkimoduznania,żestanowiąjednąrodzinę,współpracującąwprawdziwejkomuniiiskładającąsięzpodmiotów,którenieżyjąpoprostujedenobokdrugiego.[127]

    PawełVIzauważał,że«światcierpizpowodubrakumyśli».[128]Słowatezawierająstwierdzenie,aleprzedewszystkimżyczenie:potrzebnyjestnowyrozmachwmyśleniu,bylepiejzrozumiećkonsekwencjefaktu,żejesteśmyjednąrodziną;oddziaływaniemiędzyludaminaZiemizachęcanasdotegorozmachu,abyintegracjaodbywałasięraczejpodznakiemsolidarności[129]niżmarginalizacji.Podobnaprawdazobowiązujedokrytycznegoiuwzględniającegowartościpogłębieniakategoriirelacji.Chodziozadanie,któregoniemożnaspełnićtylkozpomocąnaukspołecznych,ponieważwymagawkładutakichdyscyplin,jakmetafizykaiteologia,abywsposóbjasnypojąćtranscendentnągodnośćczłowieka.

    Ludzkiestworzenie,jakoposiadającenaturęduchową,realizujesięwrelacjachmiędzyosobowych.Imbardziejjeprzeżywawsposóbautentyczny,tymbardziejdojrzewajegotożsamośćosobista.Człowiekdowartościowujesiebienieizolującsię,lecznawiązującrelacjezinnymiorazzBogiem.Takwięcważnośćtychrelacjinabieracharakterufundamentalnego.Odnosisiętorównieżdonarodów.Dlategobardzopożytecznądlaichrozwojujestmetafizycznawizjarelacjimiędzyosobami.Wtymzakresierozumznajdujeinspiracjęiukierunkowaniewobjawieniuchrześcijańskim,zgodniezktórymwspólnotaludziniewciągawsiebieosobyunicestwiającjejautonomię,jakmatomiejscewróżnychformachtotalitaryzmu,alebardziejjądowartościowuje,ponieważrelacjamiędzyosobąawspólnotątostosunekosobowejpełnidoinnegorodzajupełni.[130]Podobniejakwspólnotarodzinnanieanulujewsobietworzącychjąosób,ijaksamKościółdowartościowujewpełni«nowestworzenie»(Ga6,15;2Kor5,17),któreprzezChrzestwłączasięwjegożyweCiało,takrównieżjednośćrodzinyludzkiejnieanulujewsobieosób,narodówikultur,aleczynijebardziejprzejrzystymiwobecsiebienawzajem,bardziejzłączonymiwichprawowitejróżnorodności.

    54.Tematrozwojuzbiegasięztematemwłączenianazasadzierelacjiwszystkichosóbiwszystkichnarodówdojednejwspólnotyrodzinyludzkiej,budowanejwsolidarnościnafundamentalnychwartościachsprawiedliwościipokoju.TaperspektywaznajdujedecydująceświatłowrelacjachmiędzyOsobamiTrójcywjedynejBożejSubstancji.TrójcaŚwiętatoabsolutnajedność,ponieważtrzyOsobyBoskiestanowiączystąrelacyjność.WzajemnaprzejrzystośćmiędzytrzemaOsobamiBożymijestpełnaawięźjednejzdrugąjestcałkowita,ponieważstanowiąabsolutnąjednośćijedyność.Bógpragnietakżenasprzyłączyćdotejrzeczywistościkomunii:«abystanowilijedno,takjakMyjednostanowimy»(J17,22).Kościółjestznakieminarzędziemtejjedności.[131]Równieżrelacjemiędzyludźmiwdziejachpowinnyjedyniewyciągnąćkorzyścizodniesieniadotegoboskiegowzorca.ZwłaszczawświetleobjawionejtajemnicyTrójcyŚwiętejrozumiesię,żeprawdziweotwarcienieoznaczaodśrodkowegorozproszenia,leczgłębokiewzajemneprzenikane.Wynikatotakżezpowszechnychludzkichdoświadczeńmiłościiprawdy.Podobniejakmiłośćsakramentalnamiędzymałżonkamiłączyichduchowow«jednociało»(Rdz2,24;Mt19,5;Ef5,31)itak,iżzdwojga,jakimibyli,czyniznichrelacyjnąirzeczywistąjedność,takteżanalogicznieprawdajednoczymiędzysobąludzkieduszeisprawia,żemyśląjednakowo,przyciągającjeijednoczącwsobie.

    55.Objawieniechrześcijańskieojednościrodzajuludzkiegozakładametafizycznąinterpretacjęhumanum,wktórymrelacyjnośćstanowiistotnyelement.Równieżinnekulturyireligieucząbraterstwaipokoju,awięcsąbardzoważnedlaintegralnegorozwojuludzkiego.Niebrakujejednakpostawreligijnychikulturowych,którenieprzyjmująwpełnizasadymiłościiprawdy,iwkonsekwencjihamująprawdziwyrozwójludzkialbowprostmuprzeszkadzają.Dzisiejszyświatjestprzenikniętypewnymikulturamiopodłożureligijnym,któreniekierujączłowiekadokomunii,aleizolujągowposzukiwaniuindywidualnegodobrobytu,ograniczającsiędozaspakajaniajegooczekiwańpsychologicznych.Równieżpewnemnożeniesiędrógreligijnychpodejmowanychprzezmałegrupy,albonawetpojedynczeosoby,orazsynkretyzmreligijnymogąbyćczynnikiemrozproszeniaibrakuzaangażowania.Możliwymnegatywnymskutkiemprocesuglobalizacjijesttendencjasprzyjającatakiemusynkretyzmowi,[132]ożywiającaformy«religii»oddalającenawzajemodsiebieosoby,zamiastprowadzićjedospotkaniaioddalającejeodrzeczywistości.Równocześnieutrzymująsięczasemspuściznykulturalneireligijnezamykającespołeczeństwowstatycznychkastachspołecznych,wmagicznychwierzeniachlekceważącychgodnośćosobyludzkiej,wpostawachuległościwobectajemnychsił.Wtakichsytuacjachrodząsiętrudnościwprzyjęciumiłościiprawdy,zeszkodądlaprawdziwegorozwoju.

    Ztegopowodu,jeślizjednejstronyjestprawdą,zerozwójpotrzebujereligiiikulturróżnychnarodów,tozdrugiejstronyrównieżpozostajeprawdą,żekoniecznejestodpowiednierozeznanie.Wolnośćreligijnanieoznaczaobojętnościreligijnejiniesprawia,żewszystkiereligiesąrówne.[133]Zwłaszczadlasprawującychwładzępolitycznąokazujesiękoniecznerozeznanieodnośniedowkładukulturireligiiwbudowaniezwspólnotyspołecznejwposzanowaniudobrawspólnego.Rozeznanietopowinnosiękierowaćkryteriummiłościiprawdy.Ponieważwgręwchodzirozwójosóbinarodów,będzieonomiałonawzględziemożliwośćemancypacjiiwłączeniawperspektywiewspólnotyludzkiejnaprawdęuniwersalnej.«Całyczłowiekiwszyscyludzie»tokryteriumdlaocenianiarównieżkulturireligii.Chrześcijaństwo,religia«Bogaoludzkimobliczu»[134]zawierawsobiepodobnekryterium.

    56.Religiachrześcijańskaorazinnereligiemogąwnieśćswójwkładwrozwójpodwarunkiem,żeBógznajdziemiejscerównieżwsferzepublicznej,zeszczególnymodniesieniemdowymiarukulturowego,społecznego,ekonomicznego,azwłaszczapolitycznego.NaukaspołecznaKościołazrodziłasię,abydomagaćsiętego«uprawnieniaobywatelskiego”[135]dlareligiichrześcijańskiej.Negowanieprawadopublicznegowyznawaniawłasnejwiaryidodziałania,abyprawdywiarykształtowałyrównieżżyciepubliczne,powodujenegatywnekonsekwencjedlaprawdziwegorozwoju.Wykluczeniereligiizesferypublicznej,podobniejakfundamentalizmreligijnyzdrugiejstrony,przeszkadzająwspotkaniuosóborazwichwspółpracydlarozwojuludzkości.Wtedyżyciepublicznezostajepozbawionemotywacji,apolitykaprzyjmujepostaćuciskuiagresji.Istniejeniebezpieczeństwo,żeprawaczłowiekaniebędąrespektowane,ponieważalbozostająpozbawioneichtranscendentalnegofundamentu,alboniezostajeuznanawolnośćosobista.Wlaicyzmieifundamentalizmiezatracasięmożliwośćowocnegodialoguipożytecznejwspółpracymiędzyrozumemawiarąreligijną.Rozumzawszepotrzebujeoczyszczeniazestronywiary,iodnosisiętotakżedorozumupolitycznego,któryniepowinienuważaćsięzawszechmogącego.Zeswejstronyreligiapotrzebujezawszeoczyszczeniaprzezrozum,byukazaćswojeautentyczneludzkieoblicze.Przerwanietegodialogupociągazasobąbardzopoważneryzykodlarozwojuludzkości.

    57.Owocnydialogmiędzywiarąarozumemczynibardziejskutecznymdziełomiłosierdziawzakresiespołecznymistanowinajbardziejwłaściweramydlarozwijaniabraterskiejwspółpracymiędzywierzącymianiewierzącymiwewspólnejperspektywiedziałańnarzeczsprawiedliwościipokojuludzkości.WKonstytucjiduszpasterskiejGaudiumetspesOjcowiesoborowistwierdzali:«Wedługniemalzgodnejopiniiwierzącychiniewierzącychwszystko,cojestnaziemi,powinnobyćodnoszonedoczłowiekajakodojegocentrumipunktuszczytowegowszelkiegoistnienia»[136].Dlaludziwierzącychświatniejestowocemprzypadkuanikonieczności,aleplanuBożego.Rodzisięztegodlawierzącychpowinnośćzespoleniaswychwysiłkówzewszystkimiludźmidobrejwoli,innychreligiilubzniewierzącymi,abytennaszświatrzeczywiścieodpowiadałnaplanBoży:żyćjakjednarodzinapodwejrzeniemStwórcy.Szczególnymprzejawemmiłościiprzewodnimkryteriumbraterskiejwspółpracywierzącychiniewierzącychjestniewątpliwiezasadapomocniczości,[137]będącawyrazemniezbywalnejludzkiejwolności.Pomocniczośćjestnadewszystkopomocądlaosobypoprzezautonomięciałpośrednich.Tegorodzajupomoczostajeofiarowana,gdyosobaorazpodmiotyspołeczneniepotrafiądziałaćsamodzielnieizakładazawszecelowośćemancypującą,ponieważsprzyjawolnościipartycypacjiwpodejmowaniuodpowiedzialności.Pomocniczośćszanujegodnośćosoby,wktórejdostrzegapodmiotzawszegotowydoprzekazaniaczegośinnym.Uznającwewzajemnościwewnętrznąkonstytucjęistotyludzkiej,pomocniczośćstanowinajskuteczniejszeantidotumnajakąkolwiekformępaternalistycznegoasystencjalizmu.Możeonabyćwyrazemzarównozróżnicowanegoartykułowaniaplanów,awięcwielościpodmiotów,jakiteżichkoordynacji.Chodziwięcozasadęszczególniestosownądozarządzaniaglobalizacjąidojejukierunkowanianaprawdziwyrozwójludzki.Żebyniestworzyćniebezpiecznejwładzyuniwersalnejtypumonokratycznego,zarządzanieglobalizacjąpowinnocechowaćsiępomocniczością,wyrażanąnawielupoziomachiróżnychpłaszczyznachnawzajemwspółpracujących.Globalizacjazpewnościąpotrzebujewładzy,ponieważstawiaproblemosiągnięciaglobalnegodobrawspólnego;jednakżetakawładzapowinnabyćzorganizowanawduchupomocniczościizróżnicowaniakompetencji,[138]abynienaruszaławolnościibyokazałasiękonkretnieskuteczna.

    58.Zasadapomocniczościpowinnabyćściślezwiązanazzasadąsolidarności,inaodwrót,ponieważpomocniczośćbezsolidarnościkończysiępartykularyzmemspołecznym,takrównieżsolidarnośćbezpomocniczościstajesięasystencjalizmemupokarzającympotrzebującegoczłowieka.Tęregułęocharakterzeogólnymtrzebamiećnauwadzetakżeprzyzajmowaniusięsprawamiodnoszącymisiędopomocymiędzynarodowejirozwoju.Pomocta,niezależnieodintencjiofiarodawców,możeczasemutrzymywaćjakiśnaródwstaniezależności,anawetsprzyjaćsytuacjomlokalnejdominacjiiwyzyskuwewspomaganymkraju.Autentycznapomocgospodarczaniepowinnadążyćdoinnychcelów.Powinnabyćofiarowana,angażującnietylkorządyzainteresowanychkrajów,lecztakżelokalnychdziałaczygospodarczychorazpodmiotyspołeczeństwaobywatelskiegozaangażowanewkulturę,łączniezKościołamilokalnymi.Programypomocypowinnywcorazwiększymstopniuodznaczaćsięcechamiprogramówzintegrowanychzoddolnymuczestnictwem.Prawdąjestbowiem,żenajwiększymbogactwem,którenależydoceniaćwkrajachwspomaganychwrozwojujestbogactwoludzkie:jesttoautentycznykapitał,którytrzebapowiększać,abyzapewnićkrajomnajuboższymprawdziwieautonomicznąprzyszłość.Trzebarównieżprzypomnieć,żewdziedzinieekonomicznejzasadnicząpomocą,którejpotrzebująkrajeznajdującesięnadrodzerozwojujestto,byzezwolićisprzyjaćstopniowemuwchodzeniuichproduktównarynkimiędzynarodowe,umożliwiającimwtensposóbpełneuczestnictwowmiędzynarodowymżyciugospodarczym.Zbytczęstowprzeszłościpomoceprzyczyniałysiędotworzeniatylkomarginalnegorynkudlaproduktówtychkrajów.Związanejesttoczęstozbrakiemprawdziwegozapotrzebowanianateprodukty:dlategojestrzecząkoniecznąpomaganietymkrajomwpoprawieniujakościichproduktówiwlepszymdostosowaniuichdopopytu.Ponadtoniektórzyczęstoobawialisiękonkurencjiimportuproduktów,zazwyczajrolniczych,pochodzącychzkrajówekonomicznieubogich.Trzebajednakprzypomnieć,żedlatychkrajówmożliwośćkomercjalizacjitakichproduktówoznaczabardzoczęstogwarancjęichprzeżyciawkrótszymlubdłuższymokresie.Sprawiedliwyizrównoważonyhandelmiędzynarodowywdziedzinierolniczejmożeprzynieśćkorzyściwszystkim,zarównozestronypodaży,jakipopytu.Ztegopowodunietylkojestrzecząkoniecznąnadaćtejprodukcjikierunekkomercyjny,alerównieżustanowićwspierającejąmiędzynarodoweregułyhandloweiwzmocnićfinansowanierozwoju,byuczynićtegospodarkibardziejproduktywnymi.

    59.Współpracawrozwojuniepowinnamiećnawzględzietylkowymiaruekonomicznego;powinnastaćsięwielkąokazjądospotkaniakulturowegoiludzkiego.Jeślipodmiotywspółpracykrajówgospodarczorozwiniętych,jaktosięczasamizdarza,nieuwzględniajątożsamościkulturowejwłasnejorazinnych,składającejsięzludzkichwartości,niemogąnawiązaćżadnegopoważnegodialoguzobywatelamikrajówubogich.Jeśliotwierająsięoniobojętnieibezrozeznanianakażdąpropozycjękulturową,niesąwstanieprzyjąćodpowiedzialnościzaswójautentycznyrozwój.[139]Społeczeństwatechnologiczniezaawansowaneniepowinnymylićswojegorozwojutechnologicznegozdomniemanąwyższościąkulturową,alepowinnyodkryćwsobiezapomnianeczasemcnoty,którepozwoliłyimrozkwitaćnaprzestrzenidziejów.Społeczeństwarozwijającesiępowinnypozostaćwiernetemuwszystkiemu,cojestprawdziwieludzkiewichtradycjach,unikającautomatycznegonarzucaniasobiemechanizmówzglobalizowanejcywilizacjitechnologicznej.Wewszystkichkulturachwystępująszczególneiróżnorodnezbieżnościetyczne,będącewyrazemtejsamejnaturyludzkiejupragnionejprzezStwórcę,iktóremądrośćetycznaludzkościnazywaprawemnaturalnym.[140]Takiepowszechneprawomoralnejestsolidnymfundamentemwszelkiegodialogukulturowego,religijnegoipolitycznego.Niepozwalawielokształtnemupluralizmowiróżnychkulturodstępowaćodwspólnegoposzukiwaniaprawdy,dobraiBoga.Dlategozgodanaakceptacjętegoprawawypisanegowsercachludzkichstanowiprzesłankęwszelkiejkonstruktywnejwspółpracyspołecznej.Wewszystkichkulturachwystępująciężary,odktórychtrzebasięuwolnićorazmroki,zktórychtrzebawyjść.Wiarachrześcijańska,którasięwcielawkulturyprzerastającje,możeimpomócwzrastaćwpowszechnejwzajemnejbliskościisolidarności,zkorzyściądlarozwojuwspólnotowegoiplanetarnego.

    60.Wposzukiwaniurozwiązańdlaobecnegokryzysuekonomicznego,pomocnarzeczrozwojukrajówubogichpowinnabyćtraktowanajakoprawdziwenarzędziewytwarzaniabogactwdlawszystkich.Jakiprojektpomocymożenakreślićtakznaczącywzrostwartości–równieżgospodarkiświatowej–jakwsparciedlanarodów,któreznajdująsięjeszczewpoczątkowejlubniezbytzaawansowanejfazieswojegorozwojuekonomicznego?Wtejperspektywiepaństwabardziejrozwiniętegospodarczouczyniącomożliwe,abyprzeznaczyćwiększekwotyswojegoproduktukrajowegobrutto(PKB)napomocdlarozwoju,szanujączobowiązania,jakiewtympunkciezostałypodjętenapoziomiewspólnotymiędzynarodowej.Mogątorównieżuczynićrewidującswojezasadyopiekiisolidarnościspołecznej,stosującwtejdziedziniezasadępomocniczościitworzącsystemyopiekispołecznejbardziejzintegrowane,przyczynnymuczestnictwiepodmiotówprywatnychorazspołeczeństwaobywatelskiego.Wtensposóbmożnanawetulepszyćpomociopiekęspołeczną,ajednocześnieoszczędzaćzasoby,równieżeliminującmarnotrawstwoinielegalnedochody,iprzeznaczyćjenarzeczsolidarnościmiędzynarodowej.Systemsolidarnościspołecznejcharakteryzującysięwiększymuczestnictwem,bardziejorganiczny,mniejbiurokratyczny,aniemniejskoordynowany,pozwoliłbydowartościowaćteenergie,dzisiajuśpione,zkorzyściąrównieżdlasolidarnościmiędzynarodami.

    Korzystnedlarozwojumogłobysięrównieżokazaćskutecznezastosowanietakzwanejpomocniczościfiskalnej,którapozwoliłabyobywatelomdecydowaćoprzeznaczeniukwotzichpodatkówprzekazanychpaństwu.Jeślisięunikniewynaturzeńpartykularystycznych,możetopomócwpobudzeniuoddolnychformsolidarnościspołecznej,zoczywistąkorzyściąrównieżwzakresiesolidarnościdlarozwoju.

    61.Szerszasolidarnośćnapoziomiemiędzynarodowymwyrażasięprzedewszystkimwkontynuacjikrzewienia,takżewwarunkachkryzysuekonomicznego,większegodostępudoedukacji,którazdrugiejstronyjestistotnymwarunkiemskutecznościwspółpracymiędzynarodowej.Przezpojęcie«edukacja»mamynamyślinietylkooświatęlubformacjędopracy,choćobydwiesąważnymiczynnikamirozwoju,alepełnąformacjęosoby.Wzwiązkuztymtrzebapodkreślićpewienproblematycznyaspekt:żebywychowywać,trzebawiedzieć,kimjestosobaludzkaiznaćjejnaturę.Umacnianiesięrelatywistycznejwizjitejnaturyrodzipoważneproblemydlawychowania,zwłaszczadlawychowaniamoralnego,przesądzającojejrozszerzeniusięwwymiarzeuniwersalnym.Ulegająctegorodzajurelatywizmowi,wszyscystająsiębardziejubodzy,znegatywnymikonsekwencjamidlaskutecznościpomocyludnościnajbiedniejszej,któranietylkopotrzebujeśrodkówekonomicznychczytechnicznych,aletakżemetodiśrodkówpedagogicznychwspierającychosobywpełnejrealizacjiichczłowieczeństwa.

    Przykłademdoniosłościtegoproblemujestzjawiskoturystykimiędzynarodowej,[141]któramożestanowićistotnyczynnikrozwojuekonomicznegoiwzrostukulturowego,alemożeprzemienićsiętakżewokazjędowyzyskuidegradacjimoralnej.Obecnasytuacjastwarzaszczególnemożliwości,byaspektyekonomicznerozwoju,czyliprzepływpieniądzaipowstawanielokalnieważnychprzedsięwzięćbiznesowych,łączyłysięzaspektamikulturowymi,anadewszystkozaspektemwychowawczym.Matomiejscewwieluprzypadkach,jednakbardzoczęstoturystykamiędzynarodowajestwydarzeniemantywychowaczymzarównodlaturysty,jakidlamiejscowejludności.Taostatniastajeczęstowobeczachowańniemoralnych,anawetperwersyjnych,jakwprzypadkutakzwanejturystykiseksualnej,dlaktórejpoświęcasięwieleistnieńludzkich,nawetwmłodymwieku.Przykrostwierdzić,żeodbywasiętoczęstozpoparciemlokalnychwładz,przymilczeniuwładzkrajówpochodzeniaturystówiprzywspółudzialewieluorganizatorówtejbranży.Nawetjeżelisięniedochodziażdotakichwynaturzeń,turystykamiędzynarodowajestprzeżywanaczęstowsposóbkonsumistycznyihedonistyczny,jakoucieczka,organizowanawsposóbtypowydlakrajówpochodzenia,awięcniesprzyjającaprawdziwemuspotkaniuosóbikultur.Trzebawięcmyślećoodmiennymmodeluturystyki,zdolnympromowaćprawdziwepoznaniewzajemne,niepomniejszającprzestrzenidlaodpoczynkuizdrowejrozrywki:tegorodzajuturystykarozwijasięrównieżdziękiścisłemupowiązaniuzdoświadczeniamiwspółpracymiędzynarodowejiprzedsiębiorczościwdziedzinierozwoju.

    62.Kiedymówimyointegralnymludzkimrozwojuwartozwrócićuwagęnazjawiskomigracji.Tozjawiskowywierawrażeniezewzględunatakwieleobjętychnimosób,zpowoduniesionychprzeznieproblemówspołecznych,ekonomicznych,politycznych,kulturowychireligijnych,zewzględunadramatycznewyzwania,jakiestawiaprzedspołecznościamiposzczególnychkrajówiprzedwspólnotąmiędzynarodową.Możemypowiedzieć,żestoimywobeczjawiskaspołecznegoocharakterzeepokowym,wymagającegosilnejidalekosiężnejpolitykiwspółpracymiędzynarodowej,bymożnamubyłoodpowiedniostawićczoło.Takąpolitykęnależyrozwijać,poczynającodścisłejwspółpracymiędzykrajami,zktórychpochodząemigranciakrajami,doktórychprzybywają.Politycetejpowinnytowarzyszyćstosownerozporządzeniamiędzynarodowezdolnezharmonizowaćróżneporządkilegislacyjne,wperspektywiezabezpieczeniapotrzebiprawosóborazrodzinemigrantów,ajednocześniespołeczeństwa,doktóregodotarli.Żadenkrajniemożeuważać,żesamstawiczołoproblemommigracyjnymnaszychczasów.Wszyscydostrzegamyciężarcierpienia,przykrościiaspiracjitowarzyszącyruchommigracyjnym.Jakwiadomo,zjawiskotomazłożonycharakter;pozostajejednakpewne,żepracownicyzagraniczni,pomimotrudnościzwiązanychzeswąintegracją,wnosząznaczącywkładwrozwójgospodarczygoszczącegoichkrajudziękiswejpracy,atakżewrozwójkrajupochodzeniadziękiprzekazomfinansowym.Oczywiście,pracownikówtychniemożnauważaćzatowaralbozwykłąsiłęroboczą.Niepowinniwięcbyćtraktowanijakojakikolwiekinnyczynnikprodukcji.Każdyemigrantjestosobąludzką,która–jakotaka–posiadaniezbywalneprawafundamentalne,którepowinniszanowaćwszyscyiwkażdejsytuacji.[142]

    63.Przyrozważaniachproblemówrozwojutrzebapodkreślićbezpośrednizwiązekmiędzyubóstwemibezrobociem.Wwieluprzypadkachubodzytorezultatpogwałceniagodnościpracyludzkiej,zarównodlatego,żeograniczonesąjejmożliwości(bezrobocie,częściowebezrobocie),jakidlatego,żezostajązdewaluowane«prawa,jakiezniejwynikają,wszczególnościprawodosprawiedliwejpłacy,dozabezpieczeniaosobypracownikaorazrodziny»[143].Dlategojuż1maja2000roku,mójświętejpamięciPoprzednikJanPawełIIzokazjiJubileuszuludzipracywystosowałapelo«globalnąkoalicjęnarzeczgodnejpracy»,[144]zachęcającdostosowaniastrategiiMiędzynarodowejOrganizacjiPracy.Wtensposóbwyraziłzdecydowanewsparciemoralnedlategocelu,jakoaspiracjirodzinwewszystkichkrajachświata.Cooznaczazastosowanedopracysłowo«godność»?Oznaczapracę,którawkażdejspołecznościwyrażaistotnągodnośćkażdegomężczyznyikażdejkobiety:oznaczapracęwybranąwsposóbwolny,którazwiążeskuteczniepracowników,mężczyznikobiet,zrozwojemichwspólnoty;oznaczapracę,którawtensposóbpozwala,bypracownicybyliszanowaniipozostawalipozazasięgiemwszelkiejdyskryminacji;oznaczapracępozwalającązaspokoićpotrzebyrodziniwykształceniedzieci,byonesameniebyłyzmuszonepracować;oznaczapracępozwalającąpracownikomnaswobodneorganizowaniesięibysłyszanybyłichgłos;oznaczapracępozostawiającąwystarczającąprzestrzeńdoodnalezieniawłasnychkorzeninapoziomieosobistym,rodzinnymiduchowym;oznaczapracęzabezpieczającągodnewarunkipracownikom,którzydoczekalisięemerytury.

    64.Zastanawiającsięnadtematempracy,wypadarównieżprzypomniećopilnejpotrzebie,abyzwiązkizawodoweludzipracy,zawszezachęcaneipodtrzymywaneprzezKościół,otwarłysięnanoweperspektywypojawiającesięwśrodowiskachpracowniczych.Wznoszącsięponadograniczeniawłaściwebranżowymzwiązkomzawodowym,związkizawodowewezwanesądozajęciasięnowymiproblemaminaszychspołeczeństw:mamnamyśli,naprzykład,zespółkwestii,któreuczenizajmującysięnaukamispołecznymiidentyfikująwkonflikciemiędzyosobą-pracownikiemaosobą-konsumentem.Niekoniecznietrzebapodzielaćtezęoprzejściu,jakiesiędokonałoodcentralnegocharakterupracownikadocentralnegocharakterukonsumenta,wydajesięjednak,żerównieżtostanowiterendonowychdoświadczeńzwiązkowych.Globalnykontekst,wktórymrealizujesiępraca,domagasięrównież,abykrajowezwiązkizawodowe,przeważniezamkniętewobronieinteresówswoichczłonków,skierowałyrównieżspojrzenienatych,którzydonichnienależą,awszczególnościnapracownikówwkrajachznajdującychsięnadrodzerozwoju,gdzieprawasocjalnesączęstonaruszane.Obronatychpracowników,podjętatakżeprzezodpowiednieinicjatywywobeckrajówpochodzenia,pozwolizwiązkomzawodowymukazaćjasnoautentyczneracjeetyczneikulturowe,którepozwoliłyimbyćdecydującymczynnikiemdlarozwojuwróżnychkontekstachspołecznychipracowniczych.ZawszepozostajeaktualnetradycyjnenauczanieKościoła,któreproponujerozróżnienieroliifunkcjimiędzyzwiązkiemzawodowymipolityką.Torozróżnieniepozwolizwiązkomzawodowymrozpoznaćwspołeczeństwieobywatelskimnajbardziejsprzyjająceśrodowiskodoichpotrzebnegodziałaniawobronieipromocjiświatapracy,zwłaszczanakorzyśćpracownikówwykorzystywanychiniereprezentowanych,którychtrudnejsytuacjiczęstoniedostrzegająoczyroztargnionegospołeczeństwa.

    65.Trzebateż,abyfinansejakotakie,wodnowionychzkoniecznościstrukturachisposobachfunkcjonowaniapoichzłymwykorzystaniu,którezaszkodziłorealnejgospodarce,stałysięponownienarzędziemmającymnacelunajlepszewytwarzaniebogactworazrozwój.Całaekonomiaicałefinanse,anietylkoichniektóresektory,powinnyjakonarzędziabyćwykorzystanewsposóbetyczny,bystworzyćwtensposóbodpowiedniewarunkidorozwojuczłowiekainarodów.Zpewnościąjestrzecząpożyteczną,iwniektórychokolicznościachnieodzowną,wdrożyćinicjatywyfinansowe,wktórychdominujewymiarhumanitarny.Niepowinnotojednakprowadzićdozapomnienia,żecałysystemfinansowypowinienmiećnaceluwspieranieprawdziwegorozwoju.Przedewszystkimtrzeba,żebyzamiarowiczynieniadobranieprzeciwstawianozamiaruskutecznejzdolnościwytwarzaniadóbr.Osobykierującepolitykąfinansowąpowinnyodkryćetycznyfundamentswojejdziałalności,bynienadużywaćtychwyrafinowanychnarzędzi,któremogąsłużyćdozdradyoszczędzających.Prawaintencja,przejrzystośćiposzukiwaniedobrychwynikówsądopogodzeniainiepowinnosięichnigdyrozdzielać.Jeślimiłośćjestinteligentna,potrafirównieżznaleźćsposóbdodziałaniawedługprzewidującejisłusznejprzydatności,jakwsposóbznaczącywykazująlicznedoświadczeniawspółpracywsferzekredytu.

    Zarównoregulacjaprawnasektorawceluochronysłabszychpodmiotówiprzeszkodzeniaskandalicznymspekulacjom,jakiwypróbowanienowychformfinansowaniaprzeznaczonychdowspieraniaprojektówrozwoju,stanowiąpozytywnedoświadczenia,którenależypogłębiaćisprzyjaćim,podkreślającodpowiedzialnośćoszczędzającego.Równieżdoświadczeniemikrofinansowania,mająceswojekorzeniewrefleksjiiwdziełachhumanistówspołecznych–mamprzedewszystkimnamyślipowstanieBankówMiłosierdzia–trzebawzmocnićiuruchomić,zwłaszczawtychmomentach,gdzieproblemyfinansowemogąstaćsiędramatycznedlawielunajsłabszychwarstwludności,abychronićjeprzedlichwączyrozpaczą.Podmiotynajsłabszetrzebaformowaćdoobronyprzedlichwą,podobniejaknarodyubogietrzebauczyćczerpaniarealnychkorzyścizmikrokredytu,zrażającjedostosowaniaformwyzyskumożliwychrównieżwtychdwóchdziedzinach.Ponieważrównieżwkrajachbogatychistniejąnoweformyubóstwa,mikrofinansowaniemożestanowićkonkretnąpomocdlapowstanianowychinicjatywisektorówzkorzyściądlasłabychkręgówspołeczeństwa,takżewfaziemożliwegozubożenia.

    66.Wzajemnepowiązaniaświatowedoprowadziłydopowstanianowejwładzypolitycznej–władzykonsumentóworazichstowarzyszeń.Chodziozjawisko,którenależyzgłębić,posiadająceelementypozytywne,którenależyrozbudzaćoraznadużycia,którychnależyunikać.Jestrzecząsłusznąz,abyosobyzdawałysobiesprawę,żekupnojestzawszeaktemmoralnym,opróczekonomicznego.Istniejewięcścisłaodpowiedzialnośćspołecznakonsumenta,którałączysięzodpowiedzialnościąspołecznąświatabiznesu.Konsumentówtrzebastalewychowywać[145]doroli,którącodzienniespełniająiktórąmogąwypełniaćszanujączasadymoralne,bezpomniejszaniaracjonalnościmoralnejwpisanejwaktkupna.Równieżwdziedziniezakupów,właśniewmomentach,którychdoświadczamy,gdysiłanabywczamożesięzmniejszyćiistniejepotrzebabardziejumiarkowanejkonsumpcji,trzebawybraćinnedrogi,naprzykładformywspółpracyprzyzakupach,takiejakspółdzielniekonsumentów,działająceodXIXwiekutakżedziękiinicjatywiekatolików.Pożytecznejestrównieżwspomaganienowychformkomercjalizacjiproduktówpochodzącychzubogichregionówplanety.Chodzioto,byzapewnićprodukującymgodziwązapłatę,zzastrzeżeniemzapewnieniatransparentnegorynku,abyprodukującyotrzymalinietylkowiększyzarobek,aletakżepełniejsząformację,umiejętnościzawodoweitechnologię.Niemożnateżpodobnychdoświadczeńekonomiinarzeczrozwojułączyćzwizjamiideologicznymipewnychpartii.Jakoczynnikdemokracjiekonomicznejpożądanajestnatomiastbardziejwyrazistarolakonsumentów,podwarunkiem,byniebylimanipulowaniprzezstowarzyszenia,któreniesąnaprawdęreprezentatywne.

    67.Wobecniepowstrzymanegowzrostuwzajemnejświatowejzależnościodczuwasięmocno,wświetlerecesjirównieżposiadającejwymiarświatowy,pilnąpotrzebęreformyzarównoOrganizacjiNarodówZjednoczonych,jakimiędzynarodowejstrukturyekonomicznejifinansowej.Trzeba,abykonkretnykształtprzybrałopojęcierodzinynarodów.Odczuwasięrównieżpilnąpotrzebęznalezienianowatorskichform,bywprowadzićwżyciezasadęodpowiedzialnościzaochronę[146],atakżebyprzyznaćuboższymnarodomrealnygłoswewspólnychdecyzjach.Wydajesiętokoniecznewłaśniewświetleporządkupolitycznego,prawnegoiekonomicznego,któryzwiększyiukierunkujewspółpracęmiędzynarodowąnasolidarnyrozwójwszystkichnarodów.Istniejepilnapotrzebaprawdziwejpolitycznejwładzyświatowej–nakreślonejjużprzezmojegoPoprzednika,błogosławionegoJanaXXIII–dlazarządzaniaekonomiąświatową;dlauzdrowieniagospodarekdotkniętychkryzysem;dlazapobieżeniapogłębieniusiękryzysuiwynikającegostądzachwianiarównowagi;dlaprzeprowadzeniawłaściwego,pełnegorozbrojeniaorazzagwarantowaniabezpieczeństwawyżywieniaipokoju,dlazapewnieniaochronyśrodowiskairegulowaniaruchówmigracyjnych.Tegorodzajuwładzamusibyćregulowanaprzezprawo,przestrzegaćwsposóbspójnyzasadypomocniczościisolidarności,byćukierunkowananarealizacjędobrawspólnego,[147]zaangażowaćsięwrealizacjęautentycznegointegralnegorozwojuludzkiego,inspirującegosięwartościamimiłościwprawdzie.Ponadtotakawładzapowinnabyćuznanaprzezwszystkich,skuteczna,bykażdemuzagwarantowaćbezpieczeństwo,zachowaniesprawiedliwościiprzestrzeganieprawa.[148]Oczywiście,powinnasięonacieszyćuprawnieniami,bystronyprzestrzegałyjejdecyzji,atakżepodjętychiuzgodnionychśrodkównaróżnychforachmiędzynarodowych.Gdybybowiemtegozabrakło,prawomiędzynarodowe,pomimowielupostępównaróżnychpolach,byłobynarażonenaryzykouwarunkowaniaprzezrównowagęsiłpomiędzynajsilniejszymi.Integralnyrozwójnarodówiwspółpracamiędzynarodowawymagają,abyustanowionowyższystopieńporządkumiędzynarodowegoocharakterzepomocniczościdlazarządzaniaglobalizacją[149]iżebywreszciezaprowadzonoporządekspołecznyzgodnyzporządkiemmoralnymiztymodniesieniemmiędzysferąmoralnąispołeczną,międzypolitykąasferąekonomicznąiobywatelską,jakijużjestzarysowanywStatutachNarodówZjednoczonych.

    ROZDZIAŁVI

    ROZWÓJNARODÓWATECHNIKA

    68.Tematrozwojunarodówjestściślezwiązanyztematemrozwojukażdegopojedynczegoczłowieka.Osobaludzkazeswejnaturyjestdynamicznienastawionanawłasnyrozwój.Niechodziorozwójgwarantowanyprzezmechanizmynaturalne,ponieważkażdyznaswie,żemożedokonywaćwolnychiodpowiedzialnychwyborów.Tymbardziejniechodziorozwójpozostającynałascenaszegokaprysu,ponieważwszyscywiemy,żejesteśmydarem,aniewynikiemstworzeniasamychsiebie.Wolnośćwnaspierwotniejestcharakteryzowananaszymistnieniemijegoograniczeniami.Niktniekształtujedowolnieswojegosumienia,alewszyscybudująwłasnejanabaziepewnegosiebie,którezostałonamdane.Nietylkoinneosobyniesądodyspozycji,alerównieżmytakiminiejesteśmydlanassamych.Rozwójosobydegradujesię,jeślizamierzabyćonajedynymtwórcąsiebiesamej.Analogicznierozwójnarodówulegadegradacji,jeśliludzkośćuważa,żemożestworzyćsięnanowo,posługującsię«cudami»techniki.Podobnierozwójekonomicznyokazujesięfikcyjnyiszkodliwy,jeślisiępowierza«cudom»finansów,bypodtrzymywaćwzrostnienaturalnyikonsumistyczny.Wobliczutegoprometejskiegoroszczeniapowinniśmyumocnićzamiłowaniedowolnościniearbitralnej,aleprawdziwieludzkiej,dziękiuznaniuuprzedzającegojądobra.Wtymcelutrzeba,żebyczłowiekwszedłwsamegosiebie,byuznaćfundamentalnenormynaturalnegoprawamoralnego,wpisaneprzezBogawjegosercu.

    69.Problemrozwojujestdzisiajściślezwiązanyzpostępemtechnologicznym,zjegozadziwiającymizastosowaniamiwdziedziniebiologicznej.Technika–wartotopodkreślić–jestfaktemgłębokoludzkim,związanymzautonomiąiwolnościączłowieka.Wtechnicewyrażasięipotwierdzapanowanieduchanadmaterią.Duch,«uwolniony„wwiększymstopniuodzniewoleniarzeczami,możebyćszybciejwyniesionydouwielbianiaikontemplacjisamegoStwórcy”».[150]Technikapozwalapanowaćnadmaterią,zmniejszyćryzyko,zaoszczędzićtrudu,polepszyćwarunkiżycia.Odpowiadaonanatęsamącelowośćpracyludzkiej:wtechnice,postrzeganejjakodziełowłasnegogeniuszu,człowiekuznajesamegosiebieiurzeczywistniaswojeczłowieczeństwo.Technikastanowiobiektywnyaspektludzkiegodziałania,[151]któregoźródłoiracjaistnieniazawierasięwelemenciesubiektywnym:wczłowieku,którydziała.Dlategotechnikaniejestnigdytylkotechniką.Ukazujeonaczłowiekaijegoaspiracjedorozwoju,wyrażaskłonnośćczłowiekadostopniowegoprzezwyciężaniapewnychuwarunkowańmaterialnych.Dlategotechnikawpisujesięwprzykazanieuprawianiaidoglądaniaziemi(por.Rdz2,15),którąBógpowierzyłczłowiekowiitrzebajątakukierunkować,abyumacniałaowoprzymierzemiędzyczłowiekiemiśrodowiskiem,którepowinnoodzwierciedlaćstwórcząmiłośćBożą.

    70.Rozwójtechnologicznymożezrodzićideęsamowystarczalnościtechniki,jeżeliczłowiek,stawiającsobietylkopytaniejak,niezastanawiasięnadwielomadlaczego,któreskłaniajągododziałania.Ztegoteżpowodutechnikaprzyjmujedwuznaczneoblicze.Zrodzonaztwórczościludzkiejjakonarzędziewolnościczłowieka,możebyćonapojmowanajakoelementwolnościabsolutnej,tejwolności,którachceabstrahowaćodograniczeń,jakierzeczyzawierająwsobie.Procesglobalizacjimógłbyzastąpićideologietechniką,[152]którasamastałabysięwładząideologiczną,narażającąludzkośćnaryzykozamknięciasięwewnątrzpewnegoapriori,zktóregoniemogłabywyjść,abyspotkaćistnienieiprawdę.Wtakimprzypadkumywszyscypoznawalibyśmy,ocenialibyśmyidecydowalibyśmyosytuacjachnaszegożyciawobrębietechnokratycznegohoryzontukulturowego,doktóregonależelibyśmystrukturalnie,niemogącnigdyznaleźćsensu,którybyniebyłprzeznaswytworzony.Powyższawizjasprawiadzisiaj,żementalnośćtechnicystycznastajesiętakmocna,żeprowadzidoutożsamieniaprawdyzrzecząmożliwądozrobienia.Alekiedyjedynymkryteriumprawdyjestskutecznośćiużyteczność,rozwójzostajeautomatyczniezanegowany.Prawdziwybowiempostępniepolegawpierwszymrzędzienarobieniuczegoś.Kluczemdopostępujestinteligencjazdolnadomyśleniaotechniceizrozumieniawpełniludzkiegosensudziałaniaczłowieka,wperspektywiesensuosobywziętejwcałościswegobytu.Nawetgdydziałaonaprzezsatelitęlubimpulselektronicznynaodległość,jejdziałalnośćpozostajezawszeludzką,wyrazemodpowiedzialnejwolności.Technikapociągagłębokoczłowieka,ponieważuwalniagoodograniczeńfizycznychiposzerzamuhoryzont.Alewolnośćludzkapozostajesobątylkowtedy,gdynafascynacjętechnikąodpowiadadecyzjamibędącymiwynikiemodpowiedzialnościmoralnej.Stądpilnapotrzebaformacjidoetycznejodpowiedzialnościwposługiwaniusiętechniką.Wychodzącodfascynacji,jakątechnikawywieranaczłowieka,trzebaodzyskaćprawdziwysenswolności,niepolegającejnaupojeniutotalnąautonomią,alenaodpowiedzinaapelistnienia,poczynającodistnienia,jakimsamijesteśmy.

    71.Tomożliweodejściementalnościtechnicznejodjejpierwotnejdrogihumanistycznejjestdziświdocznewzjawiskachtechnicyzacjizarównorozwoju,jakipokoju.Częstorozwójnarodówuważanyjestzaprobleminżynieriifinansowej,otwarciarynków,zniesieniaceł,inwestycjiprodukcyjnych,reforminstytucjonalnych,jednymsłowemzaproblemjedynietechniczny.Wszystkietedziedzinysąbardzoważne,alemusimyzadaćpytanie,dlaczegowyborytyputechnicznegodotychczasfunkcjonowałytylkowzględnie.Racjitrzebaposzukiwaćwgłębi.Rozwojuniezapewniąnigdycałkowiciesiływjakiejśmierzeautomatyczneibezosobowe,zarównosiłyrynku,jakipolitykimiędzynarodowej.Rozwójjestniemożliwybezludziprawych,bezfachowcówwekonomiiorazpolityków,którzywswoimsumieniuprzeżywajągłębokowezwaniedobrawspólnego.Potrzebnejestzarównoprzygotowaniezawodowe,jakispójnośćmoralna.Kiedybierzegóręabsolutyzacjatechniki,dochodzidopomieszaniamiędzyśrodkamiicelami;przedsiębiorcabędzieuważałzajedynekryteriumdziałanianajwyższyzyskzprodukcji;politykumocnieniewładzy;anaukowiecwynikswoichodkryć.Zdarzasię,żeczęstooboksiecirelacjiekonomicznych,finansowychlubpolitycznychpozostająnieporozumienia,kłopotyiniesprawiedliwości;mnożysięobieginformacjitechnicznych,alenaużytekichwłaścicieli,natomiastrzeczywistasytuacjanarodówżyjącychpodwpływem,iprawiezawszewniewiedzycodotychprocesów,pozostajeniezmienna,bezrealnychmożliwościuniezależnieniasię.

    72.Pokojowirównieżniekiedyzagrażato,żebędzieuważanyzaprodukttechniczny,jedynieowocporozumieniamiędzyrządamialboinicjatywmającychnawzględziezapewnienieskutecznychpomocyekonomicznych.Prawdąjest,żebudowaniepokojuwymagastałegoutrzymywaniakontaktówdyplomatycznych,wymianyekonomicznejitechnologicznej,spotkańkulturalnych,uzgodnieńcodowspólnychprojektów,jakrównieżpodjęciewspólnychzobowiązań,byzapobieczagrożeniomtypukonfliktuwojennegoiwykorzenićupodstawpowtarzającesięzapędyterrorystyczne.Żebyjednaktewysiłkiprzyniosłytrwałeowoce,koniecznejest,abyopierałysięnawartościachzakorzenionychwprawdzieżycia.Toznaczy,trzebawsłuchiwaćsięwgłosiobserwowaćsytuacjęzainteresowanychnarodów,abywłaściwieinterpretowaćichoczekiwania.Inaczejmówiąc,trzeba,abynadalwieleosóbbardzozaangażowanychwpromowaniespotkaniamiędzynarodamiisprzyjanierozwojowipodejmowałotenwysiłek,biorączapunktwyjściawzajemnąmiłośćizrozumienie.Pośródtychosóbsąrównieżwiernichrześcijanie,zaangażowaniwwielkiezadanienadawaniarozwojowiipokojowiwpełniludzkiegosensu.

    73.Zrozwojemtechnologicznymzwiązanyjestzwiększającysięwpływśrodkówspołecznejkomunikacji.Niemożnajużwyobrazićsobiebeznichżyciarodzinyludzkiej.Nadobreinazłe,sątakwpisanewżycieświata,żewydajesięabsurdalnestanowiskotych,którzyuważająjezaneutralne,wkonsekwencjiżądającichautonomiiwodniesieniudomoralnościdotyczącejosób.Częstopodobneperspektywy,dobitniepodkreślająceściśletechnicznąnaturęmediów,faktyczniesprzyjająichpodporządkowaniukalkulacjiekonomicznej,zamiarompanowanianarynkachoraz–nienaostatnimmiejscu–pragnieniunarzuceniawzorcówkulturowychodpowiadającychplanomwładzyideologicznejipolitycznej.Biorącpoduwagęichpodstawowąrolęwokreślaniuzmianwsposobiepostrzeganiaipoznawaniarzeczywistościorazsamejosobyludzkiej,rzecząkoniecznąstajesięuważnarefleksjanadichwpływem,zwłaszczawodniesieniudoetyczno-kulturowegowymiaruglobalizacjiisolidarnegorozwojunarodów.Podobniedotego,czegosięoczekujeodpoprawnegozarządzaniaglobalizacjąirozwojem,trzebadoszukiwaćsięsensuicelowościmediówwfundamentachantropologicznych.Oznaczato,żemogąonestaćsięokazjądohumanizacjinietylkowtedy,gdydziękirozwojowitechnologicznemustwarzająwiększemożliwościkomunikacjiiinformacji,aleprzedewszystkimwtedy,gdysązorganizowaneiukierunkowanenanaświetlenieobrazuosobyidobrawspólnego,odzwierciedlającegojejuniwersalnewartości.Środkispołecznegoprzekazuniesprzyjająwolności,aninieglobalizująrozwojuidemokracjidlawszystkich,ztegotylkowzględu,żepomnażająmożliwościwzajemnejłącznościiobieguidei.Byosiągnąćceletegorodzaju,powinnyskoncentrowaćsięonenakrzewieniugodnościosóbinarodów,musząbyćwyraźnieinspirowanemiłościąisłużyćprawdzie,dobruorazbraterstwunaturalnemuinadprzyrodzonemu.Istotnie,wludzkościwolnośćjestwewnętrzniezwiązanaztymiwyższymiwartościami.Mediamogąstanowićważnąpomocdopogłębieniakomuniirodzinyludzkiejorazetosuspołeczeństw,gdystająsięnarzędziamipromocjipowszechnegouczestnictwawewspólnymposzukiwaniutego,cojestsłuszne.

    74.Pierwszymikluczowympolemwalkikulturowejmiędzyabsolutyzmemtechnikiaodpowiedzialnościąmoralnączłowiekajestdzisiajbioetyka,natereniektórejrozgrywasiękwestiaintegralnegorozwojuludzkiego.Chodziobardzodelikatnąidecydującąsferę,wktórejdochodzidogłosuzdramatycznąmocąsprawafundamentalna:czyczłowiekjestwytworemsamegosiebie,czyteżzależyonodBoga.Odkrycianaukowenatympoluorazmożliwościinterwencjitechnicznejwydająsiętakbardzozaawansowane,żeskłaniajądowyborumiędzydwiemakategoriamiracjonalności:rozumuotwartegonatranscendencję,alboracjonalnościrozumuzamkniętegowimmanencji.Stajemywobecdecydującegoalbo-albo.Jednakracjonalnośćdziałaniatechnicznegoskoncentrowanegonasobieokazujesięirracjonalna,ponieważpociągazasobąodrzuceniesensuiwartości.Nieprzypadkowozamknięciesięnatranscendencjęzderzasięztrudnościąmyślenia,jakznicościwyłoniłosięistnienieorazjakzprzypadkuzrodziłasięinteligencja.[153]Wobliczutychdramatycznychproblemów,rozumiwiaranawzajemsięwspierają.Tylkorazemzbawiączłowieka.Pociąganyczystymdziałaniemtechnicznym,rozumbezwiaryskazanyjestnazagubieniewiluzjiwłasnejwszechmocy.Wierzebezrozumugroziwyobcowaniezkonkretnegożyciaosób.[154]

    75.JużPawełVIuznałiwskazałnaświatowyhoryzontkwestiispołecznej[155].Idącwśladzanimtądrogątrzebadzisiajstwierdzić,żekwestiaspołecznastałasięradykalniekwestiąantropologicznąwtymsensie,żezakładaonanietylkosposóbpoczęcia,alerównieżmanipulowaniażyciem,corazbardziejskładanymwręceczłowiekaprzezbiotechnologie.Zapłodnienieinvitro,badanianaembrionach,możliwośćklonowaniaihybrydyzacjiludzkiejistotyrodząsięiszerząwobecnejkulturzecałkowitegobrakuzachwytu,którawierzy,żeodkryławszelkietajemnice,ponieważdotarłajużdokorzeniżycia.Tutajabsolutyzmtechnikiznajdujeswójnajwyższywyraz.Wtegotypukulturzesumieniejestjedyniewezwanedoprzyjęciadowiadomościczystotechnicznejmożliwości.Niemożnajednakminimalizowaćniepokojącychscenariuszydlaprzyszłościczłowiekaoraznowychpotężnychnarzędzi,które«kulturaśmierci»madodyspozycji.Doszerzącejsiętragicznejplagiaborcjimożnabydodaćwprzyszłości–alejużtojestpodstępnieinnuce–systematyczneeugeniczneplanowanienarodzin.Zdrugiejstronydochodzidogłosumenseutanasica,będącaprzejawemniemniejszegonadużyciawkwestiipanowanianadżyciem,którewpewnychwarunkachuważanejestzaniegodne,byjedalejprzeżywać.Zatymiscenariuszamikryjąsiępostawykulturowenegującegodnośćludzką.Zeswejstronypraktykitewzmacniająmaterialistycznąimechanicystycznąkoncepcjężycialudzkiego.Ktopotrafizmierzyćnegatywneskutkitejmentalnościdlarozwoju?Jakżesięmożnadziwićobojętnościwobecludzkichsytuacjidegradacji,jeśliobojętnośćcharakteryzujenawetnasząpostawęwobliczutego,cojestludzkieiconimniejest?Zadziwiaarbitralnaselektywnośćwobectego,codzisiajzostajeproponowanejakogodneszacunku.Wielugotowychdogorszeniasięzrzeczymarginalnych,wydajesiętolerowaćniesłychaneniesprawiedliwości.Podczasgdyubodzypukająjeszczedodrzwibogaczy,bogatyświatwydajesięniesłuchaćjużtychuderzeńdodrzwizpowodusumienianiezdolnegodorozpoznaniatego,coludzkie.Bógodsłaniaczłowiekaczłowiekowi;rozumiwiarawspółpracująwukazywaniumudobra,bylebychciałjedostrzec;prawonaturalne,wktórymjaśniejeblaskstwórczegoRozumu,wskazujenawielkośćczłowieka,alerównieżnajegonędzę,kiedyniedostrzegaonwezwaniaprawdymoralnej.

    76.Jedenzaspektówwspółczesnegoduchatechnicystycznegoznajdujemywskłonnościdorozpatrywaniaproblemówinapięćzwiązanychzżyciemwewnętrznymjedyniezpunktuwidzeniapsychologicznego,ażdoredukcjonizmuneurologicznego.Wtensposóbwnętrzeczłowiekazostajepozbawioneznaczeniaistopniowozatracasięświadomośćspoistościontologicznejduszyludzkiejzjejgłębinami,którychświęcipotrafilidosięgnąć.Problemrozwojujestściślezwiązanyrównieżznaszympojmowaniemduszyludzkiej,ponieważnasze«ja»jestczęstosprowadzanedopsychiki,azdrowieduszymylisięzdobrympoczuciememocjonalnym.Upodstawtychredukcjileżygłębokieniezrozumienieżyciaduchowego,aprowadząonedoniedostrzegania,żerozwójczłowiekainarodówzależyrównieżodrozwiązaniaproblemówocharakterzeduchowym.Opróczwzrostumaterialnego,rozwójpowinienrównieżobejmowaćwzrostduchowy,ponieważosobaludzkastanowi«jednośćcielesnąiduchową»,[156]zrodzonązestwórczejmiłościBogaiprzeznaczonądożyciawiecznego.Człowiekrozwijasię,gdywzrastaduchowo,gdyjegoduszaznasamąsiebieorazprawdę,którejzarodekBógwnimumieścił,gdyprowadzidialogzsamymsobąorazzeswymStwórcą.PozostajączdalaodBoga,człowiekjestniespokojnyichory.Wyobcowaniespołeczneipsychologiczneoraztaklicznenerwicecharakteryzującebogatespołeczeństwo,mająrównieżprzyczynynaturyduchowej.Społeczeństwodobrobytu,rozwiniętematerialnie,aleprzytłaczającedladuszy,niejestsamowsobieukierunkowanenaautentycznyrozwój.Noweformyzniewoleniaprzeznarkotykiirozpacz,wjakąpopadatyleosób,znajdująwyjaśnienienietylkosocjologiczneipsychologiczne,alewsposóbistotnyduchowe.Pustka,wjakiejduszaczujesięopuszczona,mimolicznychterapiidlaciałaidlapsychiki,przynosicierpienie.Niemapełnegorozwojuipowszechnegodobrawspólnegobezdobraduchowegoimoralnegoosób,pojmowanychwichpełniduszyiciała.

    77.Absolutyzmtechnikizmierzadowytworzenianiezdolnościdostrzeganiatego,czegoniemożnawyjaśnićzwykłąmaterią.Ajednakwszyscyludziedoświadczajątakwieluaspektówniematerialnychiduchowychswegożycia.Poznanieniejestaktemtylkomaterialnym,ponieważto,cojestpoznawaneukrywazawszecoś,cowykraczapozadaneempiryczne.Każdenaszepoznanie,cnawetnajprostsze,jestzawszemałymcudem,ponieważniemożnagowyjaśnićcałkowicieprzypomocynarzędzimaterialnych,jakimisięposługujemy.Wkażdejprawdziejestcoświęcejniżmoglibyśmyoczekiwać;wdoświadczonejmiłościjestzawszecoś,conaszaskakuje.Niepowinniśmynigdyustawaćwzdumieniuwobectychcudów.Wkażdympoznaniuiwkażdymakciemiłościduszaczłowiekadoświadczaczegoś«więcej»,copodobnejestbardzodootrzymanegodaru,dowyżyn,doktórychczujemysiępodzniesieni.Równieżrozwójczłowiekainarodówwznosisięnatakiewyżyny,jeżelibierzemypoduwagęwymiarduchowy,jakimpowinienkoniecznieodznaczaćsiętakirozwój,abymógłbyćautentyczny.Domagasięonnowychoczuinowegosercazdolnychwznieśćsięponadmaterialistycznąwizjęludzkichwydarzeńidostrzecwrozwojucoś«ponad»,czegotechnikaniemożedać.Natejdrodzebędziemożliweuzyskiwanieludzkiegorozwoju,mającegoswojekryteriumorientacyjnewnapędowejsilemiłościwprawdzie.

    ZAKOŃCZENIE

    78.BezBogaczłowiekniewie,dokądzmierzainiepotrafinawetzrozumiećtego,kimjest.Wobecolbrzymichproblemówrozwojunarodów,któreniemalwpędzająnaswzniechęcenieirezygnację,przychodzinamnapomocsłowoPanaJezusaChrystusa,któryuświadamianam:«bezeMnienicniemożecieuczynić»(J15,5)idodajeodwagi:«AotoJajestemzwamiprzezwszystkiedni,ażdoskończeniaświata»(Mt28,20).Wobecrozmiarupracy,którejtrzebasiępodjąć,podtrzymujenaswiarawobecnośćBogaprzytych,którzygromadząsięwJegoimięipracujądlasprawiedliwości.PawełVIprzypomniałnamwPopulorumprogressio,żeczłowiekniemożesamkierowaćwłasnympostępem,ponieważniemożesamzsiebieustanowićprawdziwegohumanizmu.Tylkojeślimyślimy,żejesteśmypowołanijakopojedynczeosobyijakowspólnotadouczestnictwawrodzinieBogajakoJegodzieci,będziemyrównieżzdolnizrodzićnowąmyśliwyrazićnoweenergiewsłużbieprawdziwegohumanizmuintegralnego.Takwięcnajwiększąsiłąwsłużbierozwojujesthumanizmchrześcijański,[157]któryożywiamiłośćipozwalanamsięprowadzićprzezprawdę,przyjmującjednąidrugąjakonieustannyBożydar.DyspozycyjnośćwobecBogaotwieranadyspozycyjnośćwobecbraciorazwobecżyciapojmowanegojakosolidarneiradosnezadanie.Iprzeciwnie,ideologicznezamknięciesięnaBogaorazateizmobojętności,zapominająceoStwórcyinarażonenazapominanierównieżowartościachludzkich,jawiąsiędziśpośródnajwiększychprzeszkódwrozwoju.HumanizmwykluczającyBogajesthumanizmemnieludzkim.JedyniehumanizmotwartynaAbsolutmożenamprzewodzićwkrzewieniuirealizacjiformżyciaspołecznegoiobywatelskiego–wobrębiestruktur,instytucji,kulturyietosu–ratującnasprzedryzykiem,żestaniemysięzakładnikamiprzelotnejmody.ToświadomośćniezniszczalnejMiłościBożejpodtrzymujenaswmozolnymiwzniosłymzaangażowaniusięnarzeczsprawiedliwościirozwojunarodów,pośródsukcesówiporażek,wnieustannymwyznaczaniuwłaściwychkierunkówdlaludzkichspraw.MiłośćBożawzywanas,bywyjśćztego,cojestograniczoneinieostateczne,dodajenamodwagidodziałaniaidalszegoposzukiwaniadobrawszystkich,nawetjeślinierealizujesięnatychmiast,nawetjeślito,cozdołamyuczynić,myorazwładzepolityczneizaangażowaninapoluekonomii,jestzawszemniejszeodtego,czegogorącopragniemy.[158]Bógobdarzanassiłą,bywalczyćicierpiećzamiłośćdodobrawspólnego,ponieważOnjestnaszymWszystkim,nasząnajwiększąnadzieją.

    79.RozwójpotrzebujechrześcijanzramionamiwzniesionymidoBogawpostawiemodlitwy,chrześcijankierującychsięświadomością,żemiłośćpełnaprawdy,caritasinveritate,zktórejwywodzisięautentycznyrozwój,niejestnaszymwytworem,alezostajenamprzekazanawdarze.Dlategorównieżwchwilachtrudnychizłożonych,opróczświadomegoreagowania,powinniśmyprzedewszystkimodnosićsiędoJegomiłości.Rozwójzakładawrażliwośćnażycieduchowe,poważnebraniepoduwagędoświadczeniaufnościwBogu,duchowegobraterstwawChrystusie,zawierzeniasięOpatrznościiMiłosierdziuBożemu,miłościiprzebaczenia,wyrzeczeniasamegosiebie,przyjęciabliźniego,sprawiedliwościipokoju.Wszystkotojestnieodzownedoprzemienienia«serckamiennych»w«sercazciała»(Ez36,26),takbyżycienaziemiuczynić«Bożym»,idlategogodnymczłowieka.Wszystkotojestczłowiecze,ponieważczłowiekjestpodmiotemwłasnejegzystencji,ijednocześniejestBoże,ponieważBógjestnapoczątkuinakońcutegowszystkiego,cosięliczyicozbawia:«czytoświat,czyżycie,czyśmierć,czytorzeczyteraźniejsze,czyprzyszłe,wszystkojestwasze,wyzaśChrystusa,aChrystus–Boga»(1Kor3,22-23).Gorącympragnieniemchrześcijaninajest,abycałarodzinaludzkamogławzywaćBogajako«naszegoOjca».ObywrazzSynemJednorodzonymwszyscyludziemoglisięnauczyćmodlićdoOjcaiprosićGosłowami,którychsamJezusnasnauczył,byumieliświęcićGożyjączgodniezJegowolą,bynastępniemielipotrzebnychlebcodzienny,wyrozumiałośćiwspaniałomyślnośćwobecwinowajców,niebylizbytniopoddanymipokusomibyliuwolnieniodzła(por.Mt6.9-13).

    NazakończenieRokuśw.PawłachętniewyrażamtożyczeniesłowamiApostołazjegoListudoRzymian:«Miłośćniechbędziebezobłudy.Miejciewstrętdozłego,podążajciezadobrem.Wmiłościbraterskiejnawzajembądźciesobieżyczliwi.Wokazywaniuczcijednidrugichwyprzedzajcie»(12,9-10).NiechajDziewicaMaryja,ogłoszonaprzezPawłaVIMaterEcclesiaeiczczonaprzezludchrześcijańskijakoSpeculumiustitiaeiReginapacis,ochranianasiuprosinamswoimniebieskimwstawiennictwempotrzebnąmoc,nadziejęiradość,byśmynadalpodejmowaliofiarniezadanieurzeczywistniania«rozwojucałegoczłowiekaiwszystkichludzi».[159]

    WRzymie,29czerwca2009r.,wuroczystośćświętychApostołówPiotraiPawła,wpiątymrokumegoPontyfikatu.

    BENEDICTUSPP.XVI——

    [1]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,(26marca1967),22:AAS59(1967),268;por.SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.oKościelewświeciewspółczesnymGaudiumetspes,69.

    [2]Przemówieniezokazjidniarozwoju,Bogota,23sierpnia1968:AAS60(1968),626-627.

    [3]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2002:AAS94(2002),132-140.

    [4]Por.SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.oKościelewświeciewspółczesnymGaudiumetspes,26.

    [5]Por.JANXXIII,Enc.Paceminterris(11kwietnia1963),68-70:AAS55(1963),257-304.

    [6]Por.n.16.

    [7]Por.tamże,82:l.c.,297.

    [8]Tamże,42:l.c.,278.

    [9]Tamże,20:l.c.,267.

    [10]SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.oKościelewświeciewspółczesnymGaudiumetspes,36;PAWEŁVI,Listapost.Octogesimaadveniens(14maja1971),4:AAS63(1971),403-404;JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus(1maja1991),43:AAS83(1991),847.

    [11]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,13.

    [12]Por.PAPIESKARADA«IUSTITIAETPAX»,KompendiumnaukispołecznejKościoła(2kwietnia2004),76.

    [13]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniepodczassesjiinauguracyjnejVKonferencjiOgólnejEpiskopatuAmerykiŁacińskiejiKaraibów(Aparecida,13maja2007):InsegnamentiIII,1(2007),854-870.

    [14]Por.nn.3-5:l.c.,258-260.

    [15]Por.JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis(30grudnia1987),6-7:AAS80(1988),517-519.

    [16]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,14:l.c.,264.

    [17]BENEDYKTXVI,Enc.Deuscaritasest,18:l.c.,232.

    [18]Por.tamże,6:l.c.,222.

    [19]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedoKuriiRzymskiejzokazjiżyczeńnaBożeNarodzenie(22grudnia2005):Insegnamenti,I(2005),1023-1032.

    [20]Por.JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,3:l.c.515.

    [21]Por.tamże,1:l.c.,513-514.

    [22]Por.tamże,3:l.c.,515.

    [23]Por.JANPAWEŁII,Enc.Laboremexercens(14września1981),3:AAS73(1981),583-584.

    [24]Por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,3:l.c.,794-796.

    [25]Por.Enc.Populorumprogressio,3:l.c.,258.

    [26]Por.tamże,34:l.c.,274.

    [27]Por.nn.8-9:AAS60(1968),485-487;BENEDYKTXVI,PrzemówieniedouczestnikówMiędzynarodowegoKongresunaPapieskimUniwersytecieLaterańskimzokazji40-leciaEncyklikiPawłaVI«Humanaevitae»(10maja2008):Insegnamenti,IV,1(2008),753-756.

    [28]Por.Enc.Evangeliumvitae(25marca1995),93:AAS87(1995),507-508).

    [29]Tamże,101:l.c.,516-518.

    [30]N.29:AAS68(1976),25.

    [31]Tamże,31:l.c.,26.

    [32]Por.JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,41:l.c.,570-572.

    [33]Por.tamże;JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,5,54:l.c.,799.859-960.

    [34]N15:l.c.,291.

    [35]Por.tamże,2:l.c.,481-482;LEONXIII,Enc.Rerumnovarum(15maja1891),1:LeonisXIIP.P.acta,XIRomae1982,97;JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,8:lc.,519-520;tenże,Enc.Centesimusannus,5:l.c.,799.

    [36]Por.Enc.Populorumprogressio,2.13:l.c.,258.263-264.

    [37]Tamże,42:l.c.,278.

    [38]Tamże,11:l.c.,262;por.LEONXIII,Enc.Rerumnovarum,l.c.,14;JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,25:l.c.,822-824.

    [39]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,15:l.c.,265.

    [40]Tamże,3:l.c.,258.

    [41]Tamże,6:l.c.,260.

    [42]Tamże,14:l.c.,264.

    [43]Tamże;por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,53-62:l.c.,859-867;tenże,Enc.Redemptorhominis,13-14:AAS71(1979),282-286.

    [44]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,12:l.c.,262-263.

    [45]SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.oKościelewświeciewspółczesnymGaudiumetspes,22.

    [46]PAWEŁVI,Enc.populorumprogressio,13:l.c.,263-264.

    [47]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedouczestnikówIVNarodowegoKongresuKościoławeWłoszech,Werona(19października2006):InsegnamentiII,2(2006),465-477.

    [48]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,16:l.c.,265.

    [49]Tamże.

    [50]BENEDYKTXVI,Przemówieniedomłodzieży,Sydney(17lipca2008):L’OssevatoreRomano,18lipca2008,s.8.

    [51]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,20:l.c.,267.

    [52]Tamże,66:l.c.,289-290.

    [53]Tamże,21:l.c.,267-268.

    [54]Por.nn.3.29.32:l.c.,258.272-273.

    [55]Por.Enc.Sollicitudoreisocialis,28:l.c.,548-550.

    [56]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,9:l.c.,261-262.

    [57]Por.Enc.Sollicitudoreisocialis,20:l.c.,536-537.

    [58]Por.tenże,Enc.Centesimusannus,passim.

    [59]Por.nn23.33:l.c.,268-269.273-274.

    [60]Por.l.c.,40.

    [61]SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.oKościelewświeciewspółczesnymGaudiumetspes,63.

    [62]Por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,24:l.c.,821-822.

    [63]Por.tenże,Veritatissplendor,33.46.51:AAS85(1993),1160.1169-1171.1174-1175;tenże,PrzesłaniedoZgromadzeniaNarodówZjednoczonychzokazji50.rocznicypowstania(5października1995),3:InsegnamentiXVIII2(1995),732-733.

    [64]Por.Enc.Populorumprogressio,47:l.c.,280-281;JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,42:l.c.,572-574.

    [65]Por.BENEDYKTXVI,PrzesłaniezokazjiŚwiatowegoDniaWyżywienia2007:AAS99(2007),933-935.

    [66]Por.JANPAWEŁII,Enc.Evangeliumvitae,18.59.63-64:l.c.,419-421.467-468.472-475.

    [67]Por.BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2007,5:Insegnamenti,III2(2007),796.

    [68]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2002,4-7.12-15:AAS94(2002),134-136.138-140;tenże,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2004,8:AAS96(2004),119;tenże,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2005,4:AAS97(2005),177-178;BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2006,9-10:AAS98(2006),60-61;tenże,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2007,5.14:l.c.,796.801.

    [69]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2002,6:l.c.,135;BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2006,9-10:l.c.,60-61.

    [70]Por.BENEDKTXVI,HomiliapodczasMszyśw.nabłoniachIslingerFeldwRatyzbonie(12września2006):InsegnamentiII,2(2006),252-256.

    [71]Por.tenże,Enc.Deuscaritasest,1:l.c.,217-218.

    [72]JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,28:l.c.,548-550.

    [73]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,19:l.c.,266-267.

    [74]Tamże,39:l.c,276-277.

    [75]Tamże,75:l.c.,293-294.

    [76]Por.LEONXIII,Enc.Rerumnovarum,21;BEDYKTXVI,Enc.Deuscaritasest,28:l.c.,238-240.

    [77]JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,59:l.c.,864.

    [78]Por.,Enc.Populorumprogressio,40.85:l.c.,277.298-299.

    [79]Tamże,13:l.c.,263-264.

    [80]Por.JANPAWEŁII,Enc.Fidesetratio(14września1998),85:AAS91(1999)72-23.

    [81]Tamże,83:l.c.,70-71.

    [82]BENEDYKTXVI,WykładnaUniwersyteciewRatyzbonie(12września2006):InsegnamentiII,2(2006),259.

    [83]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,33:l.c.,273-274.

    [84]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2000,15:AAS92(2000),366.

    [85]KatechizmKościołaKatolickiego,407;por.:JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,25:l.c.,822-824.

    [86]Por.n.17:l.c.,AAS99(2007),1000.

    [87]Por.tamże,23:l.c.,1004-1005.

    [88]Św.Augustynwyjaśniaszczegółowotęnaukęwdialogunatematwolnejwoli(DeliberoarbitrioII3,8nn.).Wskazujeonnaistnieniewduszy«wewnętrznegozmysłu».Tenzmysłpoleganapewnymakcie,dokonującymsiępozanormalnymifunkcjamirozumu,akciebezrefleksyjnyminiemalinstynktowym,zpowoduczegorozum,zdającsobiesprawęzeswojejkondycjiprzejściowejiomylnej,przyjmujeistnienieponadsobączegośodwiecznego,absolutnieprawdziwegoipewnego.Niekiedyśw.AugustynnadajetejwewnętrznejprawdzieimięBóg(Wyznania10,24,35;12,25,35;DeliberoarbitrioII3,8nn.),aczęściejChrystus(Demagistro11,38;WyznaniaVII18,24;XI2,4).

    [89]BENEDYKTXVI,Enc.Deuscaritasest,3:l.c.,219.

    [90]Por.n.49:l.c.,281.

    [91]JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,28:l.c827-828.

    [92]Por.n.35:l.c.836-838.

    [93]Por.JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,38:l.c.,565-566.

    [94]N.44:l.c.,279.

    [95]Por.tamże,24:l.c.,269.

    [96]Por.Enc.Centesimusannus,36:l.c.,838-840

    [97]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,24:l.c.,269.

    [98]Por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,32:l.c.,832-833;PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,25:l.c.,269-270.

    [99]JANPAWEŁII,Enc.Laboremexercens,24:l.c.,637-638.

    [100]Tamże,15:l.c.,616-618.

    [101]Enc.Populorumprogressio,27:l.c.,271.

    [102]Por.KONGREGACJANAUKIWIARY,InstrukcjaowolnościLibertatisconscientia(22marca1987),74:AAS79(1987),587.

    [103]Por.JANPAWEŁII,Wywiaddladziennikakatolickiego«LaCroix»z20sierpnia1997.

    [104]JANPAWEŁII,PrzemówieniedoPapieskiejAkademiiNaukSpołecznych(27kwietnia2001):InsegnamentiXXIV,1(2001),800.

    [105]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,17:l.c.,265-266.

    [106]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2003,5:AAS95(2003)343.

    [107]Por.tamże.

    [108]Por.BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2007,13:l.c.781-782.

    [109]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,65:l.c.,289.

    [110]Por.tamże,36-37:l.c.,275-276.

    [111]Por.tamże,37:l.c.,275-276.

    [112]Por.SOBÓRWAT.II,Dekr.Apostolicamactuositatem,11.

    [113]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,14:l.c.,264;JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,32:l.c.,832-833.

    [114]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,77:l.c.,295.

    [115]JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju1990,6:AAS82(1990),150.

    [116]HERAKLITzEfezu,(Efez,ok.535przedChr.–ok.475przedChr.),Fragment22B124,w:H.DIELSiW.KRANZ,DieFragmentederVorsokratiker,Weidmann,Berlin19526.

    [117]PAPIESKARADA«IUSTITIAETPAX»,KompendiumnaukispołecznejKościoła,nn.451-487.

    [118]JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju1990,10:l.c.,152-153.

    [119]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,65:l.c.,289.

    [120]Por.BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2008,7:AAS100(2008)41.

    [121]Por.tenże,PrzemówieniedoczłonkówZgromadzeniaOgólnegoOrganizacjiNarodówZjednoczonych(18kwietnia2008):InsegnamentiIV,1(2008),618-626.

    [122]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju1990,13:l.c.,154-155.

    [123]Por.tenże,Enc.Centesimusannus,36:l.c.,838-840.

    [124]Tamże,38:l.c.,840-841;BENEDYKTXVI,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju2007,8:l.c.,779.

    [125]Por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,41:l.c.,843-845.

    [126]Por.tamże.

    [127]Por.tenże,Enc.Evangeliumvitae,20:l.c.,422-424.

    [128]Enc.Populorumprogressio,85:l.c.,298-299.

    [129]Por.JANPAWEŁII,OrędzienaŚwiatowyDzieńPokoju1998,3:AAS90(1998),150;tenże,PrzemówieniedoczłonkówFundacjiCentesimusannusproPontifice(9maja1998),2:InsegnamentiXXI,1(1998),873-874;tenże;Przemówieniepodczasspotkaniazwładzamiikorpusemdyplomatycznym,Wiedeń(20czerwca998),8:InsegnamentiXXI,1(1998),1435-1436;tenże,PrzesłaniezokazjiDniaKatolickiegoUniwersytetuNajświętszegoSerca(5maja2000),3:InsegnamentiXXIII,1(2000),758.

    [130]Wedługśw.Tomasza,«ratiopartiscontrariaturrationipersonae»w:IIISent.d.5,3,2;również«Homononordinaturadcommunitatempoliticamsecundumsetotumetsecundumomniasua»w:SummaTheologiaeI-II,q.21,a.4,ad3um.

    [131]Por.SOBÓRWAT.II,Konst.dogmat.Lumengentium,1.

    [132]Por.JANPAWEŁII,PrzemówieniepodczaspublicznejsesjiPapieskichAkademiiTeologicznychiśw.TomaszazAkwinu(8listopada2001),2:InsegnamentiXXIV,2(2001),676.

    [133]Por.KONGREGACJANAUKIWIARY,DeklaracjaDominusJesus(6sierpnia2000),22:AAS92(2000),763-764;por.także:Notadoktrynalnadotyczącapewnychkwestiizwiązanychzudziałemipostawąkatolikówwżyciupolitycznym(24listopada2002),8:LibreriaEditriceVaticana,CittàdelVaticano,s.16.

    [134]BENEDYKTXVI,Enc.Spesalvi,31:l.c.,1010;tenże,PrzemówieniedouczestnikówIVKrajowegoKongresuKościoławeWłoszech(19października2006):l.c.,465-477.

    [135]JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,5:l.c.,798-800;BENEDYKTXVI,PrzemówieniedouczestnikówIVKrajowegoKongresuKościoławeWłoszech(19października2006),l.c.,471.

    [136]N.12.

    [137]Por.PIUSXI,Enc.Quadragesimoanno(15maja1931):AAS23(1931),203;JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,48:l.c.,852-854;por.KatechizmKościołaKatolickiego,1883.

    [138]Por.JANXXIII,Enc.Paceminterris,74:.

    [139]Por.PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,10.41:l.c.,262.277-278.

    [140]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedoczłonkówMiędzynarodowejKomisjiTeologicznej(5października2007):InsegnamentiIII,2(2007),418-421;tenże,PrzemówieniedouczestnikówmiędzynarodowegoKongresunatematprawanaturalnego,zorganizowanegoprzezPapieskiUniwersytetLaterański(12lutego2007):InsegnamentiIII,1(2007),209-212.

    [141]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedobiskupówTajlandiizwizytąadlimina(16maja2008):InsegnamentiIV,1(2008),798-801.

    [142]Por.PAPIESKARADADS.DUSZPASTERSTWAMIGRANTÓWIPODRÓŻUJĄCYCH,Instr.ErgamigrantescaritasChristi(3maja2004):AAS96(2004),762-822.

    [143]JANPAWEŁII,Enc.Laboremexercens,8:l.c.,594-598.

    [144]Tenże,PrzemówieniepoMszyśw.zokazjiJubileuszuLudziPracy(1maja2000),2:InsegnamentiXXIII,1(2000),720.

    [145]Por.JANPAWEŁII,Enc.Centesimusannus,36:l.c.,838-840.

    [146]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedoczłonkówZgromadzeniaOgólnegoOrganizacjiNarodówZjednoczonych(18kwietnia2008):l.c.,618-626.

    [147]Por.JANXXIII,Enc.Paceminterris:l.c.,293;PAPIESKARADA«IUSTITIAETPAX»,KompendiumnaukispołecznejKościoła,441.

    [148]Por.SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.Gaudiumetspes,82.

    [149]Por.JANPAWEŁII,Enc.Sollicitudoreisocialis,43:l.c.,574-575.

    [150]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,41;por.SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.Gaudiumetspes,57.

    [151]Por.JANPAWEŁII,Enc.Laboremexercens,5.

    [152]Por.PAWEŁVI,Listapost.Octogesimaadveniens,29.

    [153]Por.BENEDYKTXVI,PrzemówieniedouczestnikówIVKrajowegoKongresuKościelnegoweWłoszech,Werona,19października2006;BENEDYKTXVI,HomiliapodczasMszyśw.nabłoniachIslingerFeldwRatyzbonie,12września2006.

    [154]Por.KONGREGACJANAUKIWIARY,Instr.Dignitaspersonaedotyczącaniektórychproblemówbioetycznych(8września2008).

    [155]Por.Enc.Populorumprgoressio,3:l.c.,268.

    [156]SOBÓRWAT.II,Konst.duszpast.Gaudiumetspes,14.

    [157]Por.N42.

    [158]Por.BENEDYKTXVI,Enc.Spesalvi,35.

    [159]PAWEŁVI,Enc.Populorumprogressio,42.

    ©Copyright2009-LibreriaEditriceVaticana

上一页        返回目录        下一页