ROZDZIAŁI
PRZESŁANIEPOPULORUMPROGRESSIO
10.PonowneodczytaniePopulorumprogressio,poponadczterdziestulatachodjejpublikacji,zachęcadopozostaniawiernymjejprzesłaniumiłościiprawdy,rozważającjewkontekścieszczególnegonauczaniamagisteriumPawłaVI,abardziejogólniewobrębietradycjinaukispołecznejKościoła.Trzebanastępniedokonaćocenyróżnychpojęć,wktórych–wodróżnieniuodtamtegookresu–pojawiasięproblemrozwoju.TakwięcpoprawnypunktwidzeniastanowiTradycjawiaryapostolskiej,[13]będącadziedzictwemstarożytnyminowym,bezktóregoPopulorumprogressiobyłabydokumentempozbawionymkorzeni,akwestierozwojusprowadzałybysięjedyniedodanychsocjologicznych.
11.PublikacjaPopulorumprogressiomiałamiejscebezpośredniopozakończeniuSoboruWatykańskiegoII.SamaEncyklikazaznaczawpierwszychparagrafachswojeścisłewięzizSoborem.[14]Zeswejstrony,podwudziestulatachJanPawełIIpodkreślałwSollicitudoreisocialis[15]owocnąwięźtamtejEncyklikizSoborem,azwłaszczazKonstytucjąduszpasterskąGaudiumetspes.RównieżjapragnęprzypomniećtuważnąrolęSoboruWatykańskiegoIIdlaEncyklikiJanaPawłaIIorazdlakolejnegonauczaniaspołecznegoPapieży.Sobórpogłębiłto,coodzawszenależydoprawdywiary,czyliżeKościół,będącwsłużbieBoga,pozostajewsłużbieświatawkategoriachmiłościiprawdy.ZtejwizjiwychodziłPawełVI,byprzekazaćnamdwiewielkieprawdy.Pierwsząznichjestto,żecałyKościół,wcałejswojejistocieidziałaniu,podczasgdygłosi,celebrujeidziaławmiłości,manacelupromowanieintegralnegorozwojuczłowieka.Kościółpełnirolępubliczną,któraniezacieśniasiędojegodziałalnościopiekuńczejlubedukacyjnej,aleobjawiaswojeenergiewsłużbiepromocjiczłowiekaipowszechnegobraterstwa,gdymożekorzystaćzwolności.Wwieluwypadkachprzeszkodędlatejwolnościstanowiązakazyiprześladowania,albojestonarównieżograniczana,gdypublicznaobecnośćKościołazostajesprowadzonajedyniedojegodziałalnościcharytatywnej.Drugąprawdąjestto,żeautentycznyrozwójczłowiekadotyczycałościjegoosobywewszystkichjejwymiarach.[16]Bezperspektywyżyciawiecznego,postępludzkinatymświeciepozbawionyjestoddechu.Zamkniętywramachhistorii,wystawionyjestnaryzyko,żebędziesprowadzonyjedyniedotego,bycorazwięcejmieć.Wtensposóbludzkośćtraciodwagę,bybyćgotowąnaprzyjęciewyższychdóbr,nawielkieibezinteresowneinicjatywywypływającezmiłościpowszechnej.Człowieknierozwijasiędziękiwłasnymsiłom,anirozwojuniemożnamupoprostuprzekazaćzzewnątrz.Naprzestrzenidziejówuważanoczęsto,żewystarczypowołaćinstytucjemającezagwarantowaćludzkościzachowanieprawadorozwoju.Niestety,złożonozbytniąufnośćwtychinstytucjach,takjakgdybymogłyosiągnąćupragnionycelwsposóbautomatyczny.Wrzeczywistościsameinstytucjeniewystarczą,ponieważintegralnyrozwójludzkijestprzedewszystkimpowołaniem,awięcwiążesięzwolnymisolidarnymprzyjęciuodpowiedzialnościzestronywszystkich.Ponadtotegorodzajurozwójdomagasiętranscendentnejwizjirodziny,potrzebujeBoga:bezNiegorozwójalbozostajezanegowany,albopowierzonyjedyniewręceczłowieka,któryzarozumialemniemaosamo-zbawieniuiostateczniepromujeodczłowieczonyrozwój.Zdrugiejstrony,tylkospotkaniezBogiempozwalanie«widziećwinnymczłowiekuzawszejedynieinnego»,[17]leczrozpoznaćwnimobrazBoży,dochodzącwtedydoprawdziwegoodkryciainnegoczłowiekaidodojrzałejmiłości,która«stajesiętroskąoczłowiekaiposługądladrugiego».[18]
12.ZwiązekmiędzyPopulorumprogressioiSoboremWatykańskimIIniestanowicezurymiędzynauczaniemspołecznymPawłaVIanauczaniemPapieżyjegopoprzedników,jakożeSobórstanowipogłębienietegorodzajunauczaniawciągłościżyciaKościoła.[19]WtymsensienieprzyczyniająsiędowyjaśnieniapewneabstrakcyjnepodziaływobrębienaukispołecznejKościoła,któreprzypisująpapieskiemunauczaniuspołecznemuobcemukategorie.Niemadwóchróżniącychsięmiędzysobątypologiinaukispołecznej,przedpoborowejiposoborowej,alejestjednanauka,spójnaijednocześniezawszenowa.[20]JestrzecząsłusznąpodkreślanieszczególnegocharakterujednejlubdrugiejEncykliki,nauczaniajednegolubinnegoPapieża,aleniemożnatracićzpolawidzeniaspójnościcałegocorpusdoktrynalnego.[21]Spójnośćnieoznaczazamknięciasięwjakiśsystemie,leczraczejdynamicznąwiernośćwobecotrzymanegoświatła.PojawiającesięzawszenoweproblemynaukaspołecznaKościołaoświecaświatłem,któresięniezmienia.[22]Ochraniatozarównostały,jakihistorycznycharaktertego«dziedzictwa»doktrynalnego,[23]któryzeswoimicharakterystycznymicechamistanowiczęśćzawszeżywejTradycjiKościoła.[24]NaukaspołecznazbudowanajestnafundamencieprzekazanymprzezApostołówOjcomKościoła,anastępnieprzyjętymipogłębionymprzezwielkichDoktorówchrześcijańskich.NaukataostatecznienawiązujedonowegoCzłowieka,do«ostatniegoAdama,duchaożywiającego»(por.1Kor15,45),stanowiącegozasadęmiłości,która«nigdynieustaje»(1Kor13,8).ŚwiadcząoniejŚwięciiwszyscy,którzydaliżyciezaChrystusaZbawicielanapolusprawiedliwościipokoju.WyrażasięwniejprofetycznezadaniePapieży,byprzewodzićapostolskoChrystusowemuKościołowiirozeznawaćnowewymogiewangelizacji.ZtychracjiEncyklikaPopulorumprogressio,wpisującsięwwielkinurtTradycji,zdolnajestprzemówićrównieżdzisiajdonas.
13.OpróczswojejważnejwięzizcałąnaukąspołecznąKościoła,EncyklikaPopulorumprogressiojestściślezespolonazcałymnauczaniemPawłaVI,awszczególnościzjegonauczaniemspołecznym.Zpewnościąjegonauczaniemiałowielkieznaczenie:potwierdziłonniezbywalnąwagęEwangeliidlabudowaniaspołeczeństwazgodniezwolnościąisprawiedliwością,widealnejihistorycznejperspektywiecywilizacjiożywianejmiłością.PawełVIzrozumiałwyraźnie,żekwestiaspołecznastałasiękwestiąświatową[25]iuchwyciłwzajemnąwięźmiędzydążeniemdojednoczeniasięludzkościichrześcijańskimideałemjednejrodzinyludów,solidarnejwewspólnymbraterstwie.Wpojmowanympoludzkuichrześcijańskurozwojuokreśliłsercechrześcijańskiegoprzesłaniaspołecznegoizaproponowałmiłośćchrześcijańskąjakozasadnicząsiłęrozwoju.PawełVI,kierującsiępragnieniemukazaniadzisiejszemuczłowiekowiwcałejpełnimiłościChrystusa,stawiłodważnieczołoważnymkwestiomspołecznym,nieulegającograniczeniomkulturowymswoichczasów.
14.NastępniewLiścieapostolskimOctogesimaadveniensz1971r.,PawełVIpodjąłtematsensupolitykiorazniebezpieczeństwa,jakiestwarzająutopijneiideologicznewizjeprzesądzająceojejjakościetycznejiludzkiej.Chodzioargumentyściślezwiązanezrozwojem.Niestety,negatywneideologienadalsięmnożą.PawełVIostrzegałjużprzedideologiątechnokratyczną,[26]szczególniedziśzakorzenioną,świadomwielkiegoniebezpieczeństwapowierzeniatylkotechnicecałegoprocesurozwoju,ponieważwtensposóbpozostałbyonbezorientacji.Technika,rozważanasamawsobie,jestdwuznaczna.Jeśli,zjednejstrony,sądzisiajludzieopowiadającysięzapowierzeniemjejcałkowiciewspomnianegoprocesu,zdrugiejstronyjesteśmyświadkamirodzeniasięideologiinegującychintotopożytecznośćrozwoju,uważanegoradykalniezanieludzkiiprowadzącyjedyniedodegradacji.Wtensposóbdochodzisiędopotępienianietylkobłędnegoiniesprawiedliwegosposobu,wjakiludzieniekiedynadająkierunekrozwojowi,aleteżsamychodkryćnaukowych,które–jeślidobrzewykorzystane–stwarzająsposobnośćwzrostudlawszystkich.IdeaświatabezrozwojuwyrażanieufnośćdoczłowiekaidoBoga.Takwięcpoważnymbłędemjestpogardadlaludzkichzdolnościkontrolowaniazniekształceńrozwojulubwprostignorowanieprawdy,żeczłowiekjestkonstytutywnieukierunkowany,by«byćwięcej».Ideologiczneabsolutyzowanierozwojutechnicznegoalbokrzewieniezupodobaniemutopiiludzkościpowracającejdopierwotnegostanunatury,todwaprzeciwstawnesobiesposobyoddzieleniapostępuodjegoocenymoralnej,awięcodnaszejodpowiedzialności.
15.InnedwadokumentyPawłaVI,niezwiązaneściśleznaukąspołeczną–EncyklikaHumanaevitaez25lipca1968rokuorazAdhortacjaapostolskaEvangeliinuntiandiz8grudnia1975roku–sąbardzoważnedlaukazaniawpełniludzkiegosensurozwoju,proponowanegoprzezKościół.JestwięcrzecząstosownąlekturatakżetychtekstówwodniesieniudoPopulorumprogressio.
EncyklikaHumanaevitaepodkreślaznaczeniejednocześniejednocząceiprokreacyjnepłciowości,stawiającwtensposóbupodstawspołeczeństwaparęmałżonków,mężczyznęikobietę,którzynawzajemsięprzyjmująwswojejodrębnościikomplementarności;awięcparęotwartąnażycie.[27]Niechodziomoralnośćczystoindywidualną:Humanaevitaewskazujenasilnewięzyistniejącemiędzyetykążyciaietykąspołeczną,rozpoczynająctematykęmagisterialną,którastopniowoprzybrałapostaćwformieróżnychdokumentów,ostatniowEncykliceEvangeliumvitaeJanaPawłaII[28].Kościółproponujezmocątęwięźmiędzyetykążyciaietykąspołeczną,mającświadomość,że«niemoże()miećsolidnychpodstawspołeczeństwo,które–choćopowiadasięzawartościami,takimijakgodnośćosoby,sprawiedliwośćipokój–zaprzeczaradykalniesamemusobie,przyjmującitolerującnajrozmaitszeformyponiżaniainaruszaniażycialudzkiego,zwłaszczażycialudzisłabychizepchniętychnamargines».[29]
ZeswejstronAdhortacjaapostolskaEvangeliinuntiandimagłębokieodniesieniadorozwoju,jakoże«ewangelizacja–jakpisałPawełVI–niebędziepełnabezbraniapoduwagęwzajemnegoodniesienia,jakieustawiczniezachodzimiędzyEwangelią,akonkretnym,osobistymispołecznymżyciemczłowieka».[30]«Pomiędzyewangelizacjąipromocjąludzką,czylirozwojemiwyzwoleniem,istniejąbowiemgłębokiewięzi»[31]:biorączapunktwyjściatęświadomość,PawełVIukazywałjasnozwiązekmiędzygłoszeniemChrystusaipromocjąosobywspołeczeństwie.ŚwiadczenieoChrystusowejmiłościprzezdziełasprawiedliwości,pokojuirozwojunależydoewangelizacji,ponieważJezusowiChrystusowi,którynasmiłuje,zależynacałymczłowieku.Natymważnymnauczaniuopierasięaspektmisyjny[32]naukispołecznejKościołajakoistotnyelementewangelizacji.[33]NaukaspołecznaKościołajestgłoszeniemiświadectwemwiary.Jestnarzędzieminieodzownymmiejscemwychowywaniadoniej.
16.WPopulorumprogressioPawełVIchciałnamwpierwszymrzędziepowiedzieć,żepostępuswoichpoczątkówiwswojejistociejestpowołaniem:«WedługplanuBożegokażdyczłowiekjestwezwanydorozwoju,ponieważżyciekażdegoczłowiekajestpowołaniem».[34]WłaśnietenfaktczynisłusznymwystąpieniaKościoławzakresieproblematykirozwoju.Gdybyondotyczyłtylkoaspektówtechnicznychżyciaczłowieka,aniesensujegowędrowaniapoprzezdziejerazemzeswoimibraćmiiokreśleniakresutejwędrówki,Kościółnieposiadałbytytułu,byotymmówić.PodobniejakwcześniejLeonXIIIwRerumnovarum,[35]PawełVIbyłświadom,żespełniaobowiązekzwiązanyzeswoimurzędem,rzucającświatłoEwangeliinakwestiespołeczneswoichczasów.[36]
Powiedzieć,żerozwójstanowipowołanie,oznaczauznaćzjednejstrony,żejegoźródłemjesttranscendentalnewezwanie,azdrugiej,żesamzsiebiejestniezdolny,bywyznaczyćsobieostatecznysens.Niebezracjisłowo«powołanie»pojawiasięwinnymfragmencieEncykliki,gdzieznajdujemystwierdzenie:«Prawdziwyhumanizmtotylkoten,któryzwracasięwkierunkuAbsolutu,uznającpowołaniedająceprawdziwąideężycialudzkiego».[37]TawizjarozwojustanowisercepopulorumprogressioimotywujewszystkierefleksjePawłaVInatematwolności,prawdyimiłości(caritas)wdziedzinierozwoju.Jestonatakżepodstawowąracją,dlaktórejEncyklikajestwciążaktualnawnaszychczasach.
17.Powołanietowezwaniedomagającesięwolnejiodpowiedzialnejodpowiedzi.Integralnyrozwójludzkizakładaodpowiedzialnąwolnośćosobyiludów:żadnastrukturaniemożezagwarantowaćtakiegorozwojuniezależnieododpowiedzialnościludzkiejiponadnią.«Mesjanizmypełneobietnic,alefabrykującyiluzje»[38]budujązawszeswojepropozycjenanegacjitranscedentalnegowymiarurozwoju,mającpewność,żemajągowcałościdoswejdyspozycji.Tafałszywapewnośćzamieniasięwsłabość,ponieważpociągazasobąpodporządkowaniesobieczłowiekasprowadzonegodośrodkaprowadzącegodorozwoju,natomiastpokoraprzyjmującegopowołanieprzybierapostaćprawdziwejautonomii,ponieważczyniosobęwolną.PawełVIniemawątpliwości,żeprzeszkodyiuwarunkowaniahamująrozwój,alejestrównieżpewny,że«każdy,niezależnieodsiłmającychnaniegowpływ,pozostajegłównymsprawcąswojegosukcesulubniepowodzenia».[39]Wolnośćtaodnosisiędostojącegoprzednamirozwoju,alejednocześniedotyczyróżnychsytuacjizacofania,któreniesąwynikiemprzypadkulubkoniecznościhistorycznej,leczzależnesąodludzkiejodpowiedzialności.Idlatego«narodygłodującepodnosządziśwsposóbdramatycznygłoswstronęnarodówopływającychwbogactwa».[40]Równieżtojestpowołanie,apeldowspólnegopodjęciaodpowiedzialności,skierowanyprzezludziwolnychdoludziwolnych.PawełVImiałżywąświadomośćważnejrolistrukturekonomicznychorazinstytucji,alerówniemiałjasnąświadomośćichnaturyjakonarzędziludzkiejwolności.Jedyniewolnyrozwójmożebyćintegralnieludzki;jedyniewśrodowiskuodpowiedzialnejwolnościmożeonwzrastaćwodpowiednisposób.
18.Opróczpostulowaniawolności,integralnyrozwójludzkidomagasiętakże,abyszanowanojegoprawdę.Powołaniedopostępuskłanialudzidotego,«abywięcejdziałać,umiećiposiadać,aprzeztowięcejbyć».[41]Aleotoproblem:coznaczy«byćwięcej»?PawełVIodpowiadanatopytanie,wskazującnaistotnącechę«prawdziwegorozwoju»:«powinienonbyćintegralny,toznaczywinienprzyczyniaćsiędorozwojukażdegoczłowiekaicałegoczłowieka».[42]Wewspółzawodnictwieróżnychwizjiczłowieka,proponowanychdzisiejszemuspołeczeństwujeszczebardziejniżwczasachPawłaVI,szczególnymrysemwizjichrześcijańskiejjestpotwierdzenieiuzasadnieniebezwarunkowejwartościosobyludzkiejorazsensujejwzrastania.Chrześcijańskiepowołaniedorozwojupomagawstaraniachopromocjęwszystkichludziicałegoczłowieka.PiszePawełVI:«Dlanasliczysięczłowiek,każdyczłowiek,każdagrupaludziiwreszciecałaludzkość».[43]Wiarachrześcijańskazajmujesięrozwojemnieliczącnaprzywilejelubstanowiskawładzy,aninawetnazasługichrześcijan,którebyłyirównieżdzisiajsąoboknaturalnychograniczeń,[44]alejedynieliczącaChrystusa,doktóregoznajdujeodniesieniekażdeprawdziwepowołaniedointegralnegorozwojuludzkiego.Ewangeliajestfundamentalnymelementemrozwoju,ponieważwniejChrystus,«wobjawieniutajemnicyOjcaiJegomiłościobjawiawpełniczłowiekasamemuczłowiekowi».[45]KościółpouczanyprzezswegoPanabadaznakiczasu,interpretujejeiofiarujeświatu«to,cojemujednemujestwłaściwe,amianowicie:uniwersalnespojrzenienaczłowiekainacałąludzkość».[46]Właśniedlatego,żeBógwypowiadawobecczłowiekanajwiększe«tak»,[47]człowiekpowinienotworzyćsięnapowołanieBoże,byrealizowaćswójrozwój.Prawdarozwojutkwiwjegointegralności:jeślinieogarniacałegoczłowiekaikażdegoczłowieka,rozwójniejestprawdziwymrozwojem.OtocentralneprzesłaniePopulorumprogressioaktualnedzisiajizawsze.Integralnyrozwójludzkinapłaszczyźnienaturalnej,odpowiedźnapowołanieBogaStwórcy[48]domagasięwłasnejrealizacjiw«transcendentalnymhumanizmie,któryudziela[człowiekowi]największejpełniżycia;takijestnajwyższycelosobistegorozwoju».[49]Takwięcpowołaniechrześcijańskiedotakiegorozwojudotyczyzarównowymiaruprzyrodzonego,jakinadprzyrodzonego;ztegopowodu,«kiedyBógzostajezepchniętynadalszyplan,naszazdolnośćrozeznanianaturalnegoporządku,celui„dobra”zaczynasłabnąć».[50]
19.Iwreszciewizjarozwojujakopowołaniazakładawnimcentralnycharaktermiłości.PawełVIwEncyklicePopulorumprogressiozauważał,żeprzyczynyzacofaniawrozwojuniesąwpierwszymrzędzieocharakterzematerialnym.Zachęcałdoposzukiwaniaichwinnychwymiarachczłowieka.Wpierwszymrzędziewwoli,któraczęstozaniedbujeobowiązkisolidarności.Podrugiewmyśli,któraniezawszepotrafidobrzeukierunkowaćpragnienie.Dlategowdążeniudorozwojupotrzebnisą«ludziezdolnidownikliwejrefleksji,poszukującynowegohumanizmu,dziękiktóremuczłowiekwspółczesnymógłbyodnaleźćsamychsiebie»[51].Aletoniewszystko.Zacofaniewrozwojumajeszczeważniejsząprzyczynęniżbrakiwmyśleniu:to«brakbraterstwamiędzyludźmiimiędzynarodami».[52]Czyludzieowłasnychsiłachmogąosiągnąćtobraterstwo?Społeczeństwocorazbardziejzglobalizowanezbliżanas,alenieczyninasbraćmi.Rozumsamzsiebiepotrafipojąćrównośćmiędzyludźmiiustanowićobywatelskiewspółżyciemiędzynimi,aleniejestzdolnyustanowićbraterstwa.MaonopoczątekwtranscendentnympowołaniuBogaOjca,któryjakopierwszynasumiłował,uczącnasprzezswegoSyna,czymjestmiłośćbraterska.PawełVI,przedstawiającróżnepoziomyprocesurozwojuczłowieka,popodkreśleniuwiarystawiałnaszczycie«jednośćwszystkichwmiłościChrystusa,którynaswzywa,abyśmyjakosynowieuczestniczyliwżyciuBogażywego,Ojcawszystkichludzi».[53]
20.Powyższeperspektywy,ukazaneprzezPopulorumprogressio,pozostająfundamentalnymi,abydaćszerszespojrzenieiukierunkowanienaszemuzaangażowaniunarzeczrozwojunarodów.NastępniePopulorumprogressiopodkreślawielokrotniepilnąpotrzebęreform[54]iwzywa,abywobliczupoważnychproblemówniesprawiedliwościwrozwojunarodówdziałaćodważnieibezzwłocznie.Tapilnośćwypływarównieżzmiłościwprawdzie.TomiłośćChrystusaprzynaglanas:«caritasChristiurgetnos»(2Kor5,14).Przynagleniewpisanejestnietylkowrzeczy,niewynikatylkozprzyśpieszeniawydarzeńiproblemów,aletakżezsamejstawkiwgrze:realizacjiautentycznegobraterstwa.Znaczenietegoceluwymagaznaszejstronyotwarcia,abyzrozumiećgodogłębi,ikonkretnegozmobilizowaniasię«sercem»,byukierunkowaćaktualneprocesyekonomiczneispołecznedouzyskaniarezultatówwpełniludzkich.