ROZDZIAŁII
ROZWÓJLUDZKIWNASZYCHCZASACH
21.PawełVImiałwyraźnąwizjęrozwoju.Przezpojęcie«rozwój»chciałwskazaćjakoceluwolnienienarodówprzedewszystkimzgłodu,nędzy,choróbendemicznychianalfabetyzmu.Zpunktuwidzeniaekonomicznegooznaczałotoichczynneuczestnictwoinarównychwarunkachwmiędzynarodowymprocesieekonomicznym;zpunktuwidzeniaspołecznegooznaczałotoichewolucjęwkierunkuspołeczeństwwykształconychisolidarnych;zpunktuwidzeniapolitycznegooznaczałotoumocnienierządówdemokratycznychmogącychzapewnićwolnośćipokój.Potylulatach,podczasgdyobserwujemyzzatroskaniemrozwójiperspektywymnożącychsięwtychczasachkryzysów,stawiamysobiepytanie,wjakimstopniuoczekiwaniaPawłaVIzostałyzaspokojoneprzezmodelrozwojuprzyjętywostatnichdziesięcioleciach.Uznajemyzatem,żeuzasadnionybyłniepokójKościołaozdolnościczłowiekajedynie«technologicznego»,bypotrafiłpostawićsobieobiektywneceleiodpowiednioposługiwaćsięnarzędziami,któremadodyspozycji.Zyskjestpożyteczny,jeślijakośrodekskierowanyjestdocelunadającymusenszarównocodotego,jakgouzyskać,jakidotego,jakgowykorzystać.Wyłącznycelzysku,jeślizostałźleosiągniętyijeślijegoostatecznymcelemniejestdobrowspólne,rodziryzykozniszczeniabogactwaitworzeniaubóstwa.Rozwójekonomiczny,jakiegożyczyłsobiePawełVI,miałbyćtaki,byprzynosićrealnywzrostobejmującywszystkichikonkretniezrównoważony.Toprawda,żerozwójbyłinadaljestpozytywnymfaktorem,któryuwolniłznędzymiliardyosóbiwkońcuprzyniósłwielukrajommożliwośćstaniasięskutecznymiprotagonistamipolitykimiędzynarodowej.Trzebajednakprzyznać,żetensamrozwójekonomicznybyłinadaljestnaznaczonyzniekształceniamiidramatycznymiproblemami,jeszczebardziejoczywistymiwobecnejsytuacjikryzysu.Stawianasonanieuchronniewobecwyborówodnoszącychsięcorazbardziejdoprzeznaczeniaczłowieka,któryzresztąniemożeabstrahowaćodswejnatury.Aktualniewystępującesiłytechniczne,wzajemneplanetarnerelacje,zgubnedlarealnejekonomiiskutkidziałalnościfinansowejźlespożytkowanej,anawetspekulatywnej,ogromneruchymigracyjne,częstotylkoprowokowane,apotemniewłaściwiezarządzane,nieumiarkowanewykorzystywaniezasobówziemiskłaniająnasdzisiajdorefleksjinadpodjęciemkoniecznychśrodków,byznaleźćrozwiązanienietylkodlanowychproblemówwporównaniudotych,którymstawiłczołoPawełVI,aletakżeiprzedewszystkimdlatych,któremajądecydującywpływnadobroludzkościteraziwprzyszłości.Aspektykryzysuijegorozwiązań,atakżeprzyszłegomożliwegorozwojusącorazbardziejmiędzysobąpołączone,nawzajemoddziałująnasiebie,wymagająnowychwysiłkówharmonijnegozrozumieniaoraznowejsyntezyhumanistycznej.Słusznieniepokoinaszłożonyipoważnycharakterobecnejsytuacjiekonomicznej,alepowinniśmyzrealizmem,ufnościąinadziejąprzyjąćnowąodpowiedzialność,doktórejnaswzywascenariuszświatapotrzebującegogłębokiejodnowykulturowejiodkryciazasadniczychwartości,naktórychmożnabudowaćlepsząprzyszłość.Kryzyszobowiązujenasdoponownegoprzemyślenianaszejdrogi,doprzyjęcianowychregułiznalezienianowychformzaangażowania,dokorzystaniazpozytywnychdoświadczeńiodrzucenianegatywnych.Wtensposóbkryzysstajesięokazjądorozeznaniaiczynienianowychprojektów.Wtejperspektywie,raczejpełnejufnościniżrezygnacji,należystawićczołoobecnymtrudnościom.
22.Dzisiajobrazrozwojujestpolicentryczny.Licznisąuczestnicyiprzyczynyzarównozapóźnieniawrozwoju,jakirozwoju,awinyizasługisązróżnicowane.Tenfaktpowinienskłonićdouwolnieniasięodideologii,któreczęstowsposóbsztucznyupraszczająrzeczywistośćidoobiektywnegoprzyjrzeniasięludzkiemuwymiarowiproblemów.Liniapodziałumiędzykrajamibogatymiiubogiminiejesttakwyraźna,jakwczasachPopulorumprogressio,jakjużsygnalizowałJanPawełII.[55]Powiększasiębogactwoświatowepojmowaneglobalnie,alewzrastająnierówności.Wbogatychkrajachubożejąnowekategoriespołeczneirodząsięnoweformyubóstwa.Wsferachnajbardziejubogichniektóregrupyciesząsiępewnegorodzajurozrzutnymikonsumpcyjnymnadrozwojem,wsposóbniedoprzyjęciakontrastującymztrwałymisytuacjaminieludzkiejnędzy.Nadaltrwa«skandalniewiarygodnychnierówności».[56]Korupcjaibezprawiesąniestetyobecnezarównowzachowaniachpodmiotówekonomicznychipolitycznychkrajówbogatych,starychinowych,jakiwkrajachubogich.Bywa,żeludzkieprawapracownikówniesąprzestrzeganeprzezwielkieprzedsiębiorstwaponadnarodowe,aletakżeprzezlokalnegrupyprodukcyjnewróżnychkrajach.Pomocmiędzynarodowabyłaczęstoprzekazywananiezgodniezjejprzeznaczeniem,zarównozewzględunanieodpowiedzialnościwłańcuchupodmiotówdarujących,jakiwłańcuchuodbiorców.Tensamstopieńodpowiedzialnościmożemyznajdowaćpośródniematerialnychlubkulturowychprzyczynrozwojuiopóźnieniawrozwoju.Mamydoczynieniaznadmiernymiformamiochronywiedzyzestronykrajówbogatychprzezzbytsztywnekorzystaniezprawawłasnościintelektualnej,zwłaszczawdziedziniesanitarnej.Jednocześniewniektórychkrajachubogichutrzymująsięnadalwzorcekulturoweinormyzachowańspołecznychopóźniająceprocesrozwoju.
23.Dzisiajrozwinęłosięwieleobszarówplanety,chociażwsposóbproblematycznyiniejednorodny,wchodzącwpoczetwielkichpotęgprzeznaczonychdoodgrywaniaważnychrólwprzyszłości.Trzebajednakpodkreślić,żeniewystarczypostępjedynieekonomicznyitechniczny.Potrzebnejest,abyrozwójbyłprzedewszystkimprawdziwyiintegralny.Wyjściezzacofaniaekonomicznego,samowsobiepozytywne,nierozwiązujezłożonejproblematykipromocjiczłowiekaanidlakrajówuczestniczącychwtymprocesie,anidlakrajówjużrozwiniętychekonomicznie,anidlakrajówpozostającychubogimi,któreopróczdawnychformwyzyskumogądoświadczaćnegatywnychkonsekwencji,jakichźródłemjestwzrostnaznaczonydeformacjamiibrakiemrównowagi
PoupadkusystemówekonomicznychipolitycznychwkrajachkomunistycznychEuropyWschodniejirozpadzietakzwanychblokówprzeciwstawnych,byłobyrzecząkoniecznącałościoweprzemyślenierozwoju.ProsiłotoJanPawełII,któryw1987rokuwskazałnaistnienietychblokówjakonajednązgłównychprzyczynopóźnieniawrozwoju,[57]ponieważpolitykaodbierałazasobyekonomiiikulturze,aideologiaograniczaławolność.W1991roku,powydarzeniachroku1989,prosiłon,abyrozpadowiblokówtowarzyszyłotakżenoweprojektowanieglobalnerozwojunietylkowtychkrajach,aletakżenaZachodzieorazwrozwijającychsięczęściachświata.[58]Dokonałosiętotylkoczęściowoinadalpozostajerzeczywistąpowinnością,którątrzebaspełnić,byćmożewykorzystująckoniecznewyborydoprzezwyciężeniaaktualnychproblemówekonomicznych.
24.Świat,jakiPawełVImiałprzedsobą,chociażprocesuspołecznieniabyłjużzaawansowany,takżemógłonmówićokwestiispołecznejwwymiarzeświatowym,byłowielemniejzintegrowanyoddzisiejszego.Działalnośćekonomicznaifunkcjapolitycznawznacznejmierzemiałymiejscewtejsamejprzestrzeni,awięcmogłynawzajemodsiebiezależeć.Działalnośćprodukcyjnaprowadzonabyławprzeważającejmierzewobrębiegranicpaństwowych,ainwestycjefinansowemiałyraczejograniczonyzasięgzagranicą,ponieważpolitykawielukrajówmogłajeszczeustalaćpriorytetyekonomiiiwpewiensposóbzarządzaćprocesemdziękinarzędziom,jakimijeszczedysponowała.ZtegopowoduPopulorumprogressiowyznaczała«władzypublicznej»[59]centralne,choćniewyłącznezadanie.
Wnaszejepocepaństwoznajdujesięwtakiejsytuacji,żemusistawićczołoograniczeniom,jakiejegosuwerennościnarzucanowymiędzynarodowykontekstekonomiczno-handlowyifinansowy,charakteryzującysięrównieżwzrastającąmobilnościąkapitałówfinansowychorazmaterialnychiniematerialnychśrodkówprodukcji.Tennowykontekstzmodyfikowałpolitycznąwładzępaństw.
Dzisiaj,mającrównieżnauwadzelekcję,jakiejnamudzielatrwającykryzysekonomiczny,wktórympublicznewładzepaństwsąbezpośredniozaangażowanewnaprawianiubłędówidysfunkcji,bardziejrealistycznawydajesięponownaocenaichroliiwładzy,któretrzebamądrzenanoworozważyćiocenić,takbyrównieżdziękinowymsposobomfunkcjonowaniabyływstaniestawićczołowyzwaniomwspółczesnegoświata.Możnaprzewidzieć,żedziękilepszemusprecyzowaniuroliwładzpublicznychzostanąwzmocnionenoweformyuczestnictwawpolitycekrajowejimiędzynarodowej,któresięrealizująprzezdziałalnośćorganizacjifunkcjonującychwspołeczeństwieobywatelskim;wtymzakresienależałobysobieżyczyć,abybardziejwzrastałauwagaiuczestnictwowrespublicazestronyobywateli.
25.Zpunktuwidzeniaspołecznego,systemyochronyiopieki,obecnejużwczasachPawłaVIwwielukrajach,ztrudemosiągająimogązjeszczewiększątrudnościąosiągaćwprzyszłościswojeceleprawdziwejsprawiedliwościspołecznejwgłębokozmienionymobraziesił.Rynek,którystałsięglobalnym,zestronybogatychpaństwsprzyjałprzedewszystkimposzukiwaniuregionówdoprzeniesieniaprodukcjioniskichkosztachwceluobniżeniacenwieludóbr,zwiększeniasiłynabywczejiwtensposóbprzyspieszeniastopywzrostuskupionejnawiększymspożyciudlawłasnegorynkuwewnętrznego.Wkonsekwencjirynekpobudziłnoweformywspółzawodnictwamiędzypaństwamiwceluprzyciągnięciacentrówprodukcyjnychfirmzagranicznychdziękiróżnymnarzędziom,pośródktórychsprzyjającepodatkiirozluźnienieregułprawnychwświeciepracy.Procesytepociągnęłyzasobąredukcjęsferybezpieczeństwasocjalnegowzamianzaposzukiwaniewiększychkorzyścikonkurencyjnychnarynkuglobalnym,stwarzającwielkieniebezpieczeństwodlaprawpracowników,dlafundamentalnychprawczłowiekaorazdlasolidarnościrealizowanejwformachtradycyjnychpaństwasocjalnego.Systemyubezpieczeniaspołecznegomogąutracićzdolnośćwypełnieniaswojegozadaniazarównowkrajachrozwijającychsię,jakiwkrajachdawnorozwijającychsięorazwkrajachubogich.Tutajpolitykabilansowazredukcjąwydatkównacelesocjalne,częstotakżepromowanąprzezmiędzynarodoweinstytucjefinansowe,możepozostawićobywatelibezbronnychwobliczudawnychinowychformryzyka;tegorodzajubezbronnośćwzrosłazpowodubrakuskutecznejochronyzestronystowarzyszeńpracowników.Całośćzmianspołecznychiekonomicznychsprawia,żezwiązkizawodowedoświadczająwiększychtrudnościwwypełnianiuswojegozadaniareprezentowaniainteresówpracowników,równieżiztegopowodu,żezpowodukorzyściekonomicznychrządyograniczajączęstowolnośćzwiązkówzawodowychlubzdolnośćdonegocjacjizestronytychżezwiązków.Wtensposóbtradycyjnesiecisolidarnościspotykająsięzewzrastającymiprzeszkodamidopokonania.DlategodzisiajjeszczebardziejniżdawniejtrzebarespektowaćzachętęnaukispołecznejKościoła,poczynającodRerumnovarum,[60]abypowstawałystowarzyszeniapracownikówdoobronywłasnychpraw,dającnadewszystkimszybkąidalekosiężnaodpowiedźnapilnąpotrzebęzespolenianowychenergiinapoziomiezarównomiędzynarodowym,jakilokalnym.
Mobilnośćpracowniczawpołączeniuzogólnymrozluźnieniemregułprawnychbyławażnymzjawiskiem,niepozbawionymaspektówpozytywnych,ponieważbyłazdolnapobudzićdowytwarzanianowegobogactwaiwymianymiędzyróżnymikulturami.Jednakkiedyniepewnośćcodowarunkówpracy,jakowynikprocesówmobilnościorazrozluźnieniareguł,stajesięendemiczna,rodząsięformyniepewnościpsychologicznej,trudnościwbudowaniuwłasnejispójnejegzystencji,łączniezmałżeństwem.Konsekwencjątegosąsytuacjedegradacjiczłowieka,aponadtomarnotrawstwoenergiispołecznych.Wporównaniudotego,comiałomiejscewprzeszłościwspołeczeństwieprzemysłowym,dzisiajbezrobocieprowokujenoweaspektypoczuciabrakuznaczeniadlaekonomii,aobecnykryzysmożetylkopogorszyćsytuację.Zwolnieniezpracynadługiokresczasu,alboprzedłużającasięzależnośćodopiekipublicznejlubprywatnej,podważająwolnośćikreatywnośćosobyorazjejrelacjerodzinneispołeczne,powodującgłębokiecierpieniawwymiarzepsychologicznymiduchowym.Chciałbymprzypomniećwszystkim,azwłaszczarządzącymzaangażowanymwnadanienowegokształtuładowiekonomicznemuispołecznemuwświecie,żepierwszymkapitałem,którynależyocalićidocenićjestczłowiek,osoba,wswojejintegralności:«Człowiekbowiemjesttwórcącałegożyciagospodarczo-społecznego,jegoośrodkiemicelem».[61]
26.Wwymiarzekulturowym,wporównaniudoepokiPawłaVI,różnicajestjeszczebardziejwyraźna.Wtedykulturybyłyraczejwyraźnieokreśloneimiaływiększemożliwościobronyprzedpróbamihomogenizacjikulturowej.Dzisiajznaczniewzrosłymożliwościwzajemnegooddziaływanianasiebiekultur,stwarzającnoweperspektywydialoguinterkulturowego,któryżebybyłskuteczny,powinienmiećjakopunktwyjściagłębokąświadomośćspecyficznejtożsamościróżnychinterlokutorów.Nietrzebazapominaćofakcie,żewzrastającamerkantylizacjawymianykulturalnejsprzyjadziśpodwójnemuniebezpieczeństwu.Wpierwszymrzędziezauważasięprzyjmowanyczęstobezkrytycznieeklektyzmkulturowy:kulturyzostająpoprostuzbliżonedosiebieiuważanezazasadniczorównoważneizamiennemiędzysobą.Sprzyjatouleganiurelatywizmowi,któryniesprzyjaprawdziwemudialogowimiędzykulturowemu.Wwymiarzespołecznymrelatywizmkulturowyprowadzidotego,żegrupykulturowezbliżająsiędosiebielubwspółżyją,alewodseparowaniu,bezautentycznegodialogu,awięcbezprawdziwejintegracji.Nadrugimmiejscuistniejeprzeciwneniebezpieczeństwo,którestanowizrównaniekulturoweiujednoliceniezachowańistylówżycia.Wtensposóbzatracasięgłębokieznaczeniekulturyróżnychnarodów,tradycjiróżnychludów,wobrębiektórychosobastajewobecfundamentalnychpytańegzystencji.[62]Ieklektyzm,izrównaniekulturoweoddzielająkulturęodnaturyludzkiej.Wtensposóbkulturyniepotrafiąjużodnaleźćswojejmiarywnaturze,którajeprzekracza,[63]iostateczniesprowadzajączłowiekajedyniedofaktukulturowego.Gdytomamiejsce,ludzkośćnarażonajestnanoweniebezpieczeństwazniewoleniaorazmanipulacji.
27.Wwieluubogichkrajachutrzymujesięigrozipogłębieniemkrańcowaniepewnośćżycia,jakokonsekwencjabrakużywności:głódzbierajeszczewieleofiarpośródtylu«Łazarzów»,którymniezezwalasię,jakpostulowałPawełVI,byzasiedliprzystolebogacza.[64]Daćjeśćgłodnym(por.Mt25,35.37.42)toimperatywetycznydlaKościołapowszechnego,odpowiadającynanauczaniejegoZałożyciela,PanaJezusaosolidarnościiodzieleniusię.Ponadtozlikwidowaniegłoduwświeciestałosięwepoceglobalizacjicelem,doktóregotrzebadążyć,byocalićpokójistabilnośćplanety.Głódzależynietyleodniewystarczającychzasobówmaterialnych,ileraczejodniewystarczającychzasobówspołecznych,spośródktórychnajważniejszyjestnaturyinstytucjonalnej.Toznaczy,brakujestrukturyinstytucjiekonomicznych,będącychwstaniezarównozagwarantowaćregularnyiodpowiednizpunktuwidzeniawyżywieniadostępdopokarmuiwody,jakistawićczołopilnymsytuacjomzwiązanymzpierwszymipotrzebamiorazprawdziwymikryzysamiżywnościowymi,spowodowanymiprzezprzyczynynaturalnelubnieodpowiedzialnąpolitykęwewnętrznąimiędzynarodową.Problememniepewnościjeślichodzizaopatrzeniewżywnośćnależysięzająćwperspektywiedługiegookresu,eliminującpowodującejąprzyczynystrukturalneipromującrozwójrolnictwawkrajachubogichprzezinwestycjewinfrastrukturyobszarówwiejskich,wsystemynawadniania,wtransport,worganizacjęrynków,wformacjęiupowszechnianiewłaściwychtechnikrolniczych,czylizdolnychlepiejwykorzystaćzasobyludzkie,naturalneispołeczno-ekonomicznewwiększymstopniudostępnenapoziomielokalnym,takbyzagwarantowaćichutrzymanierównieżprzezdługiokres.Wszystkototrzebarealizowaćwłączającwspólnotylokalnewwyboryidecyzjeodnoszącesiędowykorzystaniaziemizdatnejdouprawy.Wtejperspektywiemogłobysięokazaćpożytecznewzięciepoduwagęnowychperspektyw,jakiesięotwierająprzedprawidłowymstosowaniemtradycyjnychtechnikprodukcjirolniczejoraznowychtechnik,zakładając,żepoodpowiedniejweryfikacjizostałyuznanezawłaściwe,szanująceśrodowiskoimającenawzględzieludnośćznajdującąsięwnajbardziejniekorzystnejsytuacji.Jednocześnieniepowinnosięzaniedbywaćkwestiisprawiedliwejreformyagrarnejwkrajachznajdującychsięnadrodzerozwoju.Prawodowyżywieniaidowodyodgrywaważnąrolęwzdobyciuinnychpraw,poczynającwpierwszymrzędzieodpierwszegoprawadożycia.Dlategojestrzecząkonieczną,abydojrzewałasolidarnaświadomość,uważającapożywienieidostępdowodyzapowszechneprawowszystkichistotludzkich,któreniedopuszczaróżnicczydyskryminacji.[65]Ponadtojestrzecząważnąukazać,wjakisposóbsolidarnadrogadorozwojukrajówubogichmożestanowićprojektrozwiązaniaobecnegokryzysuglobalnego,oczymprzekonalisięwostatnichczasachpolitycyiodpowiedzialnizainstytucjemiędzynarodowe.Wspomagająckrajeekonomicznieubogieprzezplanyfinansowaniakierującesięsolidarnością,abyonesamestarałysięzaspokoićpotrzebydóbrkonsumpcyjnychirozwojuwłasnychobywateli,nietylkomożnadoprowadzićdoprawdziwegowzrostuekonomicznego,alemożnatakżeuczestniczyćwpodtrzymaniuzdolnościprodukcyjnychkrajówbogatych,któreryzykują,żedotkniejekryzys.
28.Jednymznajbardziejoczywistychaspektówdzisiejszegorozwojujestważnarolatematuszacunkudlażycia,któregowżadnejmierzeniemożnaoddzielaćodsprawodnoszącychsiędorozwojunarodów.Chodzioaspekt,którywostatnichczasachnabieracorazwiększegoznaczenia,zobowiązującnasdoposzerzeniapojęćoubóstwie[66]iopóźnieniuwrozwojuokwestiezwiązanezprzyjęciemżycia,zwłaszczatam,gdzienapotykaononaróżnysposóbnaprzeszkody.
Sytuacjaubóstwanietylkopowodujejeszczewwieluregionachwysokąstopęśmiertelnościdzieci,aletakżesprawia,żeutrzymująsięwróżnychczęściachświatapraktykikontrolidemograficznejzestronyrządów,któreczęstopropagująantykoncepcję,anawetnarzucająaborcję.Wkrajachbardziejrozwiniętychekonomicznieprawodawstwaprzeciwneżyciusąbardzorozpowszechnioneiuwarunkowałyjużobyczajeipraktykę,przyczyniającsiędoupowszechnieniamentalnościantynatalistycznej,którączęstostarasięprzekazaćtakżeinnympaństwom,takjakbychodziłoopostępkulturowy.
Następnieniektóreorganizacjepozarządoweangażująsięczynniewpropagowanieaborcji,promującniekiedywkrajachubogichstosowaniepraktykisterylizacji,takżewwypadkukobietnieświadomychtego.Istniejeponadtouzasadnionepodejrzenie,żeczasamipomocnarzeczrozwojujestzwiązanazokreślonąpolitykąsanitarną,zakładającąfaktycznenarzuceniesilnejkontroliurodzin.Budząniepokójzarównoprawodawstwaprzewidująceeutanazję,jakinaciskigrupkrajowychimiędzynarodowychżądającychprawnegojejuznania.
Otwarciesięnażycieznajdujesięwcentrumprawdziwegorozwoju.Kiedyjakieśspołeczeństwozmierzadonegowaniaiunicestwianiażycia,nieznajdujewięcejmotywacjiienergiipotrzebnychdozaangażowaniasięwsłużbęprawdziwegodobraczłowieka.Jeślizatracasięwrażliwośćosobistaispołecznawobecprzyjęcianowegożycia,równieżinneformyprzyjęciapożytecznedlażyciaspołecznegostająsięjałowe.[67]Przyjęcieżyciawzmacniasiłymoralneiuzdalniadowzajemnejpomocy.Pogłębiającpostawęotwarcianażycie,bogatenarodymogąlepiejzrozumiećpotrzebynarodówubogich,unikaćangażowaniaogromnychzasobówekonomicznychiintelektualnychwceluzaspokojeniaegoistycznychpragnieńwłasnychobywateli,natomiastpopieraćszlachetnedziałaniawperspektywiemoralniezdrowejisolidarnejprodukcji,wposzanowaniufundamentalnegoprawakażdegonaroduikażdejosobydożycia.
29.Jestjeszczeinnyaspektdzisiejszegożycia,związanybardzościślezrozwojem:negowanieprawadowolnościreligijnej.Niemamtylkonamyśliwalkikonfliktówobecnychjeszczewświeciezmotywówreligijnych,nawetjeśliczasemmotywacjareligijnajesttylkopozoremdlainnegorodzajuracji,jakpragnieniepanowaniaibogactwa.Istotnie,dzisiajczęstosięzabijawświęteimięBoga,jakwielokrotnietopodkreślałiubolewałnadtymmójpoprzednikJanPawełIIorazjasamosobiście.[68]Przemochamujeautentycznyrozwójiprzeszkadzawzmierzaniunarodówdowiększegodobrobytuspołeczno-ekonomicznegoiduchowego.Odnosisiętoszczególniedoterroryzmuozabarwieniufundamentalistycznym,[69]przynoszącymcierpienie,zniszczenieiśmierć,blokującymdialogmiędzynarodamiiuniemożliwiającpokojoweicywilnekorzystaniezzasobów.Trzebajednakdodać,żeopróczfanatyzmureligijnego,którywniektórychsytuacjachuniemożliwiakorzystaniezprawadowolnościreligijnej,równieższerzeniezaprogramowanejobojętnościreligijnejlubateizmupraktycznegozestronywielukrajów,jestsprzecznezpotrzebąrozwojunarodów,odbierającimenergieduchoweiludzkie.Bógjestporęczycielemprawdziwegorozwojuczłowieka,ponieważstwarzającgonaswójobraz,obdarzagotakżetranscendentnągodnościąipodtrzymujewnimkonstytutywnepragnienie,by„byćwięcej”.Człowiekniejestzagubionymatomemwprzypadkowymwszechświecie,[70]alejeststworzeniemBoga,którezechciałOnobdarzyćdusząnieśmiertelnąiktóreumiłowałodpoczątku.Gdybyczłowiekbyłtylkoowocemprzypadkulubkonieczności,albogdybymusiałograniczyćswojeaspiracjedowąskiegohoryzontusytuacji,wktórychżyje,gdybywszystkobyłotylkohistoriąikulturą,aczłowiekniemiałnaturyprzeznaczonejdoprzekraczaniasamejsiebiewżyciunadprzyrodzonym,możnabymówićowzrościelubewolucji,alenieorozwoju.Kiedypaństwopromuje,nauczalubwprostnarzucapewneformyateizmupraktycznego,pozbawiaswoichobywatelisiłymoralnejiduchowej,niezbędnejdozaangażowaniasięwintegralnyrozwójludzkiiprzeszkadzaimpostępowaćnaprzódznowymdynamizmemwswoimzaangażowaniuwbardziejwielkodusznąludzkąodpowiedźnamiłośćBożą.[71]Zdarzasię,żekrajeekonomicznierozwiniętelubznajdującesięnadrodzerozwoju,eksportujądokrajówubogich,wkontekścieichstosunkówkulturalnych,handlowychipolitycznych,tęzawężonąwizjęosobyijejprzeznaczenia.Toszkoda,którąautentycznemurozwojowiwyrządza«nadrozwój»,[72]gdytowarzyszymu«niedorozwójmoralny».[73]
30.Wtejperspektywietematintegralnegorozwojuludzkiegomajeszczebardziejzłożonycharakter:korelacjamiędzyjegolicznymielementamiwymaga,żetrzebadoprowadzićdowzajemnegooddziaływaniaróżnychpoziomówludzkiejwiedzywcelupromocjiprawdziwegorozwojunarodów.Częstosięuważa,żerozwójlubodpowiedniespołeczno-ekonomicznezarządzeniapowinnytylkobyćpodejmowanejakowynikwspólnegodziałania.Jednaktowspólnedziałaniewymagaukierunkowania,ponieważ«każdadziałalnośćspołecznawiążesięzjakąśdoktryną».[74]Biorącpoduwagęzłożonycharakterproblemówjestrzecząoczywistą,żeróżnedyscyplinypowinnywspółpracowaćprzezuporządkowanąinterdyscyplinarność.Miłośćniewykluczawiedzy,cowięcej,domagasięjej,krzewijąiożywiaodwewnątrz.Wiedzaniejestnigdytylkodziełeminteligencji.Możnająoczywiściesprowadzićdokalkulacjilubdoświadczenia,alejeżelimabyćwiedzązdolnąukierunkowaćczłowiekawświetlepierwszychzasadijegoostatecznychcelów,powinnabyć«przyprawionasolą»miłości.Działaniebezwiedzyjestślepe,awiedzabezmiłościjałowa.Istotnie,«Tenbowiem,ktokierujesięprawdziwąmiłością,usilniewytężaswójumysł,byodkryćprzyczynynędzyiznaleźćsposobyjejzwalczaniaizdecydowanegoprzezwyciężenia».[75]Wobliczuzjawisk,któremamyprzedsobą,miłośćwprawdziewymagaprzedewszystkimpoznaniaizrozumienia,zeświadomościąiposzanowaniemspecyficznejkompetencjikażdegopoziomuwiedzy.Miłośćniejestpóźniejszymdodatkiem,załącznikiemdozakończonejjużpracyróżnychdyscyplin,leczprowadziznimidialogodsamegopoczątku.Wymogimiłościniesprzeciwiająsięwymogomrozumu.Wiedzaludzkajestniewystarczająca,akonkluzjepłynącezwiedzyniebędąmogłynigdywskazywaćsamodzielniedrogiprowadzącejdointegralnegorozwojuczłowieka.Trzebazawszeiśćdalej:wymagategomiłośćwprawdzie.[76]Jednakpójściedalejnieoznaczanigdyabstrahowaniaodkonkluzjirozumu,zaprzeczaniajegowynikom.Niemainteligencji,apotemmiłości:istniejemiłośćubogaconainteligencjąorazinteligencjapełnamiłości.
31.Oznaczato,żeocenymoralneibadanianaukowepowinnyrazemwzrastaćiżemiłośćpowinnajeożywiaćwjednąharmonijną,interdyscyplinarnącałość,naktórąsięskładajednośćirozróżnienie.NaukaspołecznaKościoła,posiadająca«ważnywymiarinterdyscyplinarny»,[77]wtejperspektywiemożespełnićrolęonadzwyczajnejskuteczności.Pozwalaonawierze,teologii,metafizyceinaukomznaleźćswojemiejscewobrębiewspółpracywsłużbieczłowieka.ZwłaszczawtymzakresienaukaspołecznaKościołarealizujeswójwymiarmądrości.PawełVIdostrzegałjasno,żepośródprzyczynniedorozwojujestbrakmądrości,refleksjiimyślizdolnejdokonaćsyntezywskazującejkierunek,[78]dlaktórejwymagasię«jasnejwizjiwszelkichaspektówekonomicznych,społecznych,kulturowychiduchowych».[79]Zbytniawycinkowośćwiedzy,[80]zamykaniesięnaukhumanistycznychnametafizykę,[81]opórwdialogunaukzteologią,szkodząnietylkorozwojowiwiedzy,aletakżerozwojowinarodów,ponieważkiedymatomiejsce,trudniejjestdostrzeccałedobroczłowiekawróżnychwymiarach,jakiejecharakteryzują.«Rozszerzenienaszejkoncepcjirozumuiposługiwaniasięnim»[82]jestnieodzowne,abyodpowiedniowyważyćwszystkiepojęciazwiązanezkwestiąrozwojuirozwiązaniaproblemówspołeczno-ekonomicznych.
32.Wielkienowości,jakieprzedstawiadziśobrazrozwojunarodów,wwieluwypadkachwymagająnowychrozwiązań.Trzebaichrazemszukaćwposzanowaniuwłasnychprawkażdejrzeczywistościorazwświetlecałościowejwizjiczłowieka,odzwierciedlającejróżneaspektyosobyludzkiej,kontemplowanejoczyszczonymprzezmiłośćspojrzeniem.Zostanąwtedyodkryteszczególnepunktyzbieżneikonkretnemożliwościrozwiązań,bezwyrzekaniasięjakiegokolwiekfundamentalnegowymiarużycialudzkiego.
Godnośćosobyiwymogisprawiedliwościdomagająsię,abyzwłaszczadzisiajdecyzjeekonomicznenieprowadziłydopowiększaniasięwsposóbnadmiernyimoralnieniedoprzyjęciaróżnicwposiadaniubogactw[83]iabynadalstaranosięoosiągnięcie–jakopriorytet–celu,jakimjestdostępwszystkichdopracyijejutrzymanie.Patrzącrozsądnie,domagasiętegorównież«racjaekonomiczna».Systemowezwiększaniesięnierównościmiędzygrupamispołecznymiwtymsamymkrajuipośródludnościróżnychkrajów,czylimasowywzrostubóstwawsensierelatywnym,nietylkozmierzadoniweczeniawięzispołecznych,idlategowystawianaryzykodemokrację,alematakżenegatywnywpływwzakresieekonomicznymprzezpostępującąerozję«kapitałuspołecznego»,czylicałegozespołurelacjizaufania,wiarygodnościiposzanowaniareguł,nieodzownychwkażdymwspółżyciuobywatelskim.
Ponadtowiedzaekonomicznamówinam,żestrukturalnasytuacjaniepewnościrodzipostawyantyprodukcyjneitrwonieniazasobówludzkich,ponieważpracownikskłaniasiędobiernegoprzystosowaniadoautomatycznychmechanizmów,zamiastdaćwyrazswojejkreatywności.Równieżwtympunkciedochodzidozbieżnościmiędzywiedząekonomicznąiocenąmoralną.Kosztyludzkiezawszesątakżekosztamiekonomicznymi,azłefunkcjonowanieekonomiipociągazasobąrównieżkosztyludzkie.
Trzebanastępnieprzypomnieć,żeniwelowaniekulturwwymiarzetechnologicznym,oilewkrótkimokresiemożesprzyjaćuzyskaniuzysków,wdługimokresieprzeszkadzawewzajemnymbogaceniusięidynamicewspółpracy.Jestrzecząważnądokonaćrozróżnieniamiędzyrozważaniamiekonomicznymilubsocjologicznyminakrótkilubdługiokres.Zaniżeniepoziomuochronyprawpracownikówalbowyrzekaniesięmechanizmówpodziałudochodu,abyzapewnićkrajowiwiększąmiędzynarodowąkonkurencyjność,przeszkadzająwosiągnięciudługotrwałegorozwoju.Trzebarównieżuważnieocenićkonsekwencje,jakiedlaosóbmająaktualnetendencjedoekonomiikrótko,aczasembardzokrótkoterminowej.Wymagatonowejipogłębionejrefleksjinadsensemekonomiiijejcelami,[84]atakżepoważnejidalekosiężnejrewizjimodelirozwoju,bydokonaćkorektyichnieodpowiedniegofunkcjonowaniaizniekształceń.Wrzeczywistościdomagasiętegostanzdrowiaekologicznegoplanety;zwłaszczadomagasiętegokulturowyimoralnykryzysczłowieka,jakiegoobjawyoddłuższegoczasusąewidentnewkażdejczęściświata.
33.PonadczterdzieścilatpoPopulorumprogressio,zasadniczytemat,czyliwłaśniepostęp,pozostajeotwartymproblemem,którystałsiębardziejostryminaglącymzpowoduobecnegokryzysuekonomiczno-finansowego.Podczas,gdyniektórerejonyplanety,jużoddłuższegoczasudotknięteubóstwem,doświadczyłyznaczącymzmianwpostaciwzrostuekonomicznegoiuczestnictwawprodukcjiświatowej,inneobszaryznajdująsięjeszczewsytuacjinędzyporównywalnejdotejistniejącejwczasachPawłaVI,anawetwniektórychprzypadkachmożnamówićopogorszeniu.Znaczącejest,żeniektóreprzyczynytejsytuacjibyłyjużzidentyfikowanewPopulorumprogressio,jaknaprzykładwysokiebarierycelneustaloneprzezkrajeekonomicznierozwinięteiktórenadalutrudniajątowarompochodzącymzkrajówubogich,bydotarłynarynkikrajówbogatych.Natomiastinneprzyczyny,którychEncyklikatylkodotknęła,ujawniłysięzwiększąoczywistością.Jesttoprzypadekocenyprocesudekolonizacji,którywówczaswpełnisiędokonywał.PawełVIpostulowałautonomicznądrogę,przemierzanąwwolnościipokoju.Poupływieponadczterdziestulatmusimyprzyznać,żetadrogabyłabardzotrudnazarównozpowodunowychformkolonializmuizależnościoddawnychinowychkrajówprzewodzących,jakizpowodupoważnychnieodpowiedzialnościwewnętrznychsamychkrajów,któreuzyskałyniepodległość.
Zasadnicząnowościąokazałasięeksplozjawzajemnejzależnościplanetarnej,znanejjużpowszechniejakoglobalizacja.PawełVIprzewidziałjączęściowo,aleczasigwałtowność,zjakąsięrozwinęła,sązaskakujące.Procesten,którysięzrodziłwkrajachekonomicznierozwiniętych,zeswejnaturyspowodowałwciągnięciewszystkichekonomii.Stałsięongłównymmotoremwyjściazniedorozwojucałychregionówiprzedstawiasamzsiebiewielkąmożliwość.Jednakże,bezkierownictwamiłościwprawdzie,tenplanetarnybodziecmożeprzyczynićsiędopowstaniaryzykanieznanychdotądszkódinowychpodziałówwrodzinieludzkiej.Ztegopowodumiłośćiprawdastawiająprzednaminiespotykanedotąditwórczezadanie,zpewnościąbardzorozległeizłożone.Chodziootwarcieumysłuiuczynieniugozdolnymdopoznaniaiukierunkowaniatychimponującychnowychsiłdynamicznych,ożywiającjewperspektywie«cywilizacjimiłości»,którejziarnoBógzaszczepiłwkażdymnarodzie,wkażdejkulturze.