ROZDZIAŁIV
ROZWÓJLUDÓW,PRAWAIOBOWIĄZKI,ŚRODOWISKO
43.«Powszechnasolidarność,którajestfaktemidobrodziejstwemdlanas,jestrównieżpowinnością».[105]Dzisiajwieleosóbskłonnychjestutrzymywać,żeniesąwinnenicnikomuopróczsamychsiebie.Uważają,żeposiadajątylkoprawaiczęstonapotykająnapoważnetrudnościwdojrzewaniudoodpowiedzialnościzaintegralnyrozwójsiebieidrugiegoczłowieka.Ztegopowoduważnejestzabieganieonowąrefleksjęnadtym,wjakisposóbprawazakładająobowiązki,bezktórychprzeradzająsięwsamowolę.[106]Jesteśmydzisiajświadkamipoważnejsprzeczności.Podczasgdy,zjednejstrony,dostrzegamydomaganiesięrzekomychprawocharakterzearbitralnymizbędnym,domaganiesięichuznaniaipromocjiprzezstrukturypubliczne,tozdrugiejstronyistniejąprawaelementarneifundamentalne,nieuznawaneigwałconewodniesieniudotakwielkiejczęściludzkości.[107]Częstozauważasięzwiązekmiędzydomaganiemsięprawadonadwyżkiczywręczprawadowykroczeniaigrzechuwspołeczeństwachbogatych,abrakiempożywienia,wodypitnej,podstawowegowykształceniaczyteżpodstawowejopiekizdrowotnejwniektórychregionachświataniedorozwoju,atakżenaperyferiachwielkichmetropolii.Wspomnianyzwiązekpoleganafakcie,żeprawaindywidualneoderwaneodkontekstuobowiązków,nadającegoimpełnysens,stająsięnierozumneinakręcająnieograniczonąpraktycznieipozbawionąkryteriówspiralężądań.Przesadneakcentowanieprawkończysięzapomnieniemoobowiązkach.Obowiązkiokreślająprawa,ponieważodsyłajądokontekstuantropologicznegoietycznego.Jeżelibowiemprawawpisująsięwobiektywnąprawdę,toniestająsięsamowolą.Ztegopowoduobowiązkiumacniająprawaiproponująichobronęorazpromocjęjakozadanie,którenależypodjąćwsłużbiedobru.Natomiastjeśliprawaczłowiekaznajdująswójfundamentjedyniewdysputachjakiegośzgromadzeniaobywateli,mogąbyćonezmienionewkażdejchwili,awięcobowiązekichposzanowaniaistaraniasięonieosłabiasięwpowszechnejświadomości.Wtedyrządyorazorganizmymiędzynarodowemogązapominaćoobiektywnościi«niedyspozycyjności»praw.Kiedydotegodochodzi,prawdziwyrozwójnarodównarażonyjestnaniebezpieczeństwo.[108]Podobnezachowaniapodważająautorytetorganizmówmiędzynarodowych,zwłaszczawoczachkrajówbardziejpotrzebującychrozwoju.Domagająsięonebowiem,żebywspólnotamiędzynarodowapodjęłajakoobowiązekpomaganieimwstawaniusię«twórcamiwłasnegolosu»,[109]czylibyprzyjęłyzeswejstronyobowiązki.Dzieleniesięwzajemnymiobowiązkamimobilizujeowielebardziejniżjedyniedomaganiesiępraw.
44.Pojęcieprawiobowiązkówwrozwojumusitakżeuwzględnićproblematykęzwiązanązewzrostemdemograficznym.Chodziobardzoważnyaspektprawdziwegorozwoju,ponieważdotyczyonniezbywalnychwartościżyciairodziny.[110]Błędemjestuważaniewzrostuludnościzapierwsząprzyczynęniedorozwoju,równieżzpunktuwidzeniaekonomicznego:wystarczywspomniećzjednejstronypoważnezmniejszenieśmiertelnościdzieciiprzedłużenieśredniejwieku,dostrzegalnewkrajachrozwiniętychgospodarczo;zdrugiejoznakikryzysudostrzegalnewspołeczeństwach,wktórychobserwujesięniepokojącyspadeknarodzin.Oczywiścienależyprzykładaćwagędoodpowiedzialnejprokreacji,stanowiącejmiędzyinnymifaktycznywkładwintegralnyrozwójludzki.Kościół,któremuleżynasercuprawdziwyrozwójczłowieka,zalecamupełneposzanowaniewartościludzkich,takżewkorzystaniuzpłciowości.Niemożnajejsprowadzićdozwykłegofaktuhedonistycznegoczyzabawy,podobniejakniemożnasprowadzićwychowaniaseksualnegodoinstrukcjitechnicznej,troszczącsięjedynieoobronęzainteresowanychprzedewentualnymzarażeniemsięczyprzed«ryzykiem»prokreacyjnym.Byłobytorównoważnezezubożeniemipominięciemgłębokiegoznaczeniapłciowości,którypowinienbyćuznanyiprzyjętyzodpowiedzialnościązarównozestronyosoby,jakiwspólnoty.Odpowiedzialnośćzabraniabowiemzarównotraktowaniapłciowościjakozwykłegoźródłaprzyjemności,jakiregulowaniajejprzezpolitykęprzymusowegoplanowanianarodzin.Wobydwuprzypadkachmamydoczynieniazpolitykamiidziałaniamimaterialistycznymi,wktórychosobydoświadczająwkońcuróżnychformprzemocy.Temuwszystkiemutrzebaprzeciwstawićpierwszorzędnąkompetencjęrodzinnatympolu,[111]wodniesieniudopaństwaijegopolitykirestrykcyjnej,atakżeodpowiedniąedukacjęrodziców.
Moralnieodpowiedzialneotwarcienażyciestanowibogactwospołeczneiekonomiczne.Wielkienarodymogływyjśćzeswejnędzyrównieżdziękiwielkiejliczbieizdolnościomswoichmieszkańców.Iprzeciwnie,narodyniegdyśkwitnącedoświadczająobecniefazyniepewności,awniektórychprzypadkachupadkuwłaśniezpowoduzmniejszenialiczbyurodzin,będącegokluczowymproblememspołeczeństwzaawansowanegodobrobytu.Zmniejszeniesięliczbyurodzin,niekiedyponiżejtakzwanego«wskaźnikawymiany»,powodujerównieżkryzyssystemówopiekispołecznej,zwiększajejkoszty,pomniejszanagromadzoneoszczędnościiwrezultacieśrodkifinansowepotrzebnedoinwestycji,redukujeliczbękwalifikowanychpracowników,zacieśniazasoby«mózgów»,doktórychmożnasięgaćdlapotrzebnarodu.Ponadtomałe,aczasembardzomałerodzinysąnarażonenaryzykozubożeniawięzówspołecznychiniemożnościzagwarantowaniaskutecznychformsolidarności.Sątosytuacjeujawniającesymptomograniczonegozaufaniawobecprzyszłości,jakrównieżzmęczeniamoralnego.Dlategoteżstajesiękoniecznościąspołeczną,anawetekonomiczną,ponowneproponowanienowympokoleniompięknarodzinyimałżeństwa,orazżeinstytucjeteodpowiadająnanajgłębszepotrzebysercaigodnościosoby.Wtejperspektywiezadaniempaństwjestprowadzeniepolityki,którapromujecentralnycharakteriintegralnośćrodziny,opartejnamałżeństwiemężczyznyikobiety,będącejpierwsząiżywotnąkomórkąspołeczeństwa,[112]troszczącsiętakżeojejproblemyekonomiczneifiskalne,zposzanowaniemjejnaturyrelacyjnej.
45.Odpowiedźnanajgłębszepotrzebymoralneosobymarównieżważneidobroczynnekonsekwencjewwymiarzeekonomicznym.Ekonomiabowiempotrzebujeetykidlaswegopoprawnegofunkcjonowania;niejakiejkolwieketyki,leczetykiprzyjaznejosobie.Dzisiajmówisięsporooetycewdziedzinieekonomii,finansów,przedsiębiorczości.Powstająośrodkistudiówiprogramyformacyjnewdziedzinieetykibiznesu;wrozwiniętymświecieszerzysięsystemcertyfikatówetycznych,idącyzaruchemideizrodzonychwokółprzedsiębiorczościsocjalnieetycznej.Bankiproponujątakzwane«etyczne»kontaifunduszeinwestycyjne.Rozwijająsię«finansowaniaetyczne»,zwłaszczazapośrednictwemmikrokredytu,abardziejogólnie-mikrofinansowania.Procesytespotykająsięzprzychylnymiopiniamiizasługująnaszerokiewsparcie.Ichpozytywneskutkimożnarównieżdostrzecnamniejrozwiniętychobszarachziemi.Trzebajednakopracowaćdobrekryteriumrozeznania,ponieważzauważasiępewnenadużywanieprzymiotnika«etyczny»,którystosowanywsposóbmałosprecyzowany,możeoznaczaćbardzoodmiennetreści,dotegostopnia,żepodjegopojęciemmogąsięmieścićdecyzjeiwyboryprzeciwnesprawiedliwościiprawdziwemudobruczłowieka.
Wielebowiemzależyodsystemumoralnego,doktóregoczynisięodniesienie.WtymzakresienaukaspołecznaKościołaofiarujeswójspecyficznywkład,któregopodstawąjeststworzenieczłowieka«naobrazBoży»(Rdz1,27).Ztegowypływanienaruszalnagodnośćosobyludzkiej,jakrównieżtranscendentnawartośćnaturalnychnormmoralnych.Etykagospodarcza,któraniebrałabypoduwagętychdwóchfilarów,narażonabyłabynieuchronnienautratęswojegoszczególnegorysuipoddaniesięinstrumentalizacji;ściślejmówiąc,byłabynarażonanapodporządkowaniesięistniejącymsystemomekonomiczno-finansowym,zamiastkorygowaćichzaburzenia.Międzyinnymimogłabyonausprawiedliwiaćfinansowanieprojektów,któreniesąetyczne.Ponadtonienależyodwoływaćsiędosłowa«etyka»wsposóbideologiczniedyskryminujący,dającdozrozumienia,żeniesąetycznymiinicjatywynieopatrzoneformalnietymokreśleniem.Trzebazabiegać–ajesttoistotnespostrzeżenie–abynietylkopowstawałysektorylubdziały«etyczne»ekonomiilubfinansów,leczabycałagospodarkaifinansebyłyetyczneibyłytakieniezewzględunazewnętrznąetykietkę,leczzewzględunauszanowaniewymogówwewnętrznychwstosunkudoichnatury.WodniesieniudotegowypowiadasięjasnonaukaspołecznaKościołaprzypominając,żeekonomiazewszystkimiswymidziedzinamistanowisektordziałalnościludzkiej.[113]
46.Zastanawiającsięnadzagadnieniamiodnoszącymisiędorelacjimiędzyprzedsiębiorczościąaetyką,atakżeewolucją,jakiejpodlegasystemprodukcyjny,wydajesię,żeprzyjmowanedotychczasrozróżnieniemiędzyprzedsiębiorstwamimającyminaceluzysk(profit)aorganizacjami,któreniesąnastawionenazysk(nonprofit)niejestjużwstaniebraćwpełnipoduwagęrzeczywistości,aniteżskutecznieukierunkowywaćprzyszłości.Wostatnichdziesięcioleciachpojawiałsięszerokiobszarpośrednimiędzydwomatypamiprzedsiębiorstw.Tworzągotradycyjneprzedsiębiorstwa,którejednakpodpisująpaktypomocydlakrajówzacofanych;fundacjebędąceinicjatywąpojedynczychprzedsiębiorstw;grupyprzedsiębiorstwstawiającesobiecelepożytkuspołecznego;wielobarwnyświatpodmiotówtakzwanejekonomiiobywatelskiejiwspólnotowej.Niechodzitylkoo«trzecisektor»,aleonową,obszernąizłożonąrzeczywistość,obejmującąwłasnośćprywatnąipubliczną,któraniewykluczazysku,aleuważagozanarzędziedorealizacjicelówhumanistycznychispołecznych.Fakt,żeprzedsiębiorstwaterozdzielająalboteżnierozdzielajązysków,lubprzyjmujątęczyinnąformęprzewidzianąprzeznormyprawne,stajesiędrugorzędnywobecichgotowościdopojmowaniazyskujakonarzędziadoosiągnięciacelu,jakimjesthumanizacjarynkuispołeczeństwa.Należywyrazićżyczenie,abytenoweformyprzedsiębiorstwznalazływewszystkichkrajachodpowiedniąkonfiguracjęprawnąifiskalną.Oneto,niepomniejszającznaczeniaipożytecznościgospodarczejispołecznejtradycyjnychformprzedsiębiorczości,dokonująprzeobrażeniasystemuwkierunkubardziejprzejrzystegoifaktycznegopodjęciaobowiązkówzestronypodmiotówekonomicznych.Inietylko.Samawielorakośćinstytucjonalnychformprzedsiębiorczościstwarzarynekbardziejcywilizowanyijednocześniebardziejkonkurencyjny.
47.Rozwijanieróżnychformprzedsiębiorczości,awszczególnościtych,któresązdolnetraktowaćzyskjakonarzędziedoosiąganiacelówhumanizacjirynkuispołeczeństwa,powinnobyćrównieżrealizowanewkrajachskazanychnawykluczenielubmarginalizacjęwświecieekonomiiglobalnej.Jestrzecząbardzoważnąkontynuowanieprojektówpomocniczościwłaściwiepojmowanychizarządzanych,dążącychdowzmocnieniapraw,przewidującjednakzawszeproporcjonalnąodpowiedzialność.Wdziałaniachnarzeczrozwojutrzebazachowaćzasadęcentralnegocharakteruosobyludzkiej,będącejpodmiotem,którywpierwszejkolejnościpowinienpodjąćobowiązekrozwoju.Głównymdobremjestpoprawasytuacjiżyciowejkonkretnychosóbdanegoregionu,abymogływypełnićteobowiązki,którychobecnyniedostatekniepozwalaimpodjąć.Troskaniemożebyćnigdypostawąabstrakcyjną.Programyrozwoju,abymogłybyćprzystosowanedoposzczególnychsytuacji,muszącharakteryzowaćsięelastycznością.Natomiastosobyznichkorzystającepowinnybyćbezpośredniozaangażowanewichplanowanieistaćsięprotagonistamiichrealizacji.Trzebarównieżzastosowaćkryteriawzrostuitowarzyszenia–łączniezmonitorowaniemrezultatów–ponieważnieistniejąreceptypowszechnieobowiązujące.Wielezależyodkonkretnejrealizacjizamierzeń.«Ponieważludysątwórcamiwłasnegorozwoju,sąpierwszymiodpowiedzialnymizaniego.Niebędąjednakmogłygorealizowaćwodosobnieniuodinnych».[114]Dzisiaj,wświetleumacnianiasięprocesustopniowejintegracjiplanety,taprzestrogaPawłaVIstajesięjeszczebardziejaktualna.Dynamikainkluzjiniemawsobieniczmechaniki.Rozwiązaniatrzebadostosowywaćdożycianarodówikonkretnychosób,oceniającroztropniekażdąsytuację.Obokmakroprojektówpotrzebnesąmikroprojekty,aprzedewszystkimfaktycznamobilizacjawszystkichpodmiotówspołeczeństwaobywatelskiego,zarównoosóbprawnych,jakifizycznych.
Współpracamiędzynarodowapotrzebujeosób,któreuczestnicząwprocesierozwojugospodarczegoicywilizacyjnegopoprzezsolidarnąobecność,towarzyszenie,formacjęiszacunek.Ztegopunktuwidzeniaorganizmymiędzynarodowepowinnyzastanowićsięnadrzeczywistąskutecznościąswychaparatówbiurokratycznychiadministracyjnych,częstonazbytkosztownych.Zdarzasięniekiedy,żeadresatpomocystajesięużytecznymdlatego,którymupomagaiżeubodzysłużądoutrzymaniaprzyżyciukosztownychorganizacjibiurokratycznych,zatrzymującychnawłasneutrzymaniezbytwysokiprocenttychzasobów,którepowinnybyćwistocieprzeznaczonenarozwój.Wtejperspektywienależałopbywyrazićżyczenie,abywszystkieorganizmymiędzynarodoweorazorganizacjepozarządowezatroszczyłysięocałkowitąprzejrzystość,informującdonatorówiopiniępublicznąoprocencieotrzymanychfunduszyprzeznaczonymnaprogramywspółpracy,oprawdziwejzawartościtychprogramówiwreszcieostrukturzekosztówsamejinstytucji.
48.Tematrozwojujestdzisiajrównieżsilniezwiązanyzpowinnościamidotyczącymistosunkuczłowiekadośrodowiskanaturalnego.Bógdałjewszystkim,akorzystaniezniegostanowidlanasodpowiedzialnośćwobecubogich,przyszłychpokoleńicałejludzkości.Jeślinatura,aprzedewszystkimistotaludzka,będąuważanezaowocprzypadkulubdeterminizmuewolucyjnego,świadomośćodpowiedzialnościsłabniewsumieniach.WierzącyrozpoznajewprzyrodziecudownyefektstwórczegodziałaniaBoga,zktóregoczłowiekmożeodpowiedzialniekorzystać,abyzaspokoićsweuprawnionepotrzeby–materialneiniematerialne–zposzanowaniemwewnętrznejrównowagisamegostworzenia.Jeślitawizjazanika,człowiekzaczynauważaćnaturęzanietykalnetabu,albo–przeciwnie–dopuszczasięwobecniejnadużyć.Obydwietepostawynieodpowiadająchrześcijańskiejwizjinatury,będącejowocemstworzeniaBożego.
Naturajestwyrazemplanumiłościiprawdy.OnanaspoprzedzaizostałanamdarowanaprzezBogajakośrodowiskożycia.MówinamoStwórcy(por.Rz1,20)ioJegomiłościwzględemludzkości.Jestprzeznaczona,bybyć«zjednoczoną»wChrystusieukońcaczasów(por.Ef1,9-10;Kol1,19-20).Awięcionajest«powołaniem».[115]Naturajestdonaszejdyspozycjiniejak«stosprzypadkoworozrzuconychodpadków»,[116]alejakodarStwórcy,któryokreśliłjejwewnętrzneprawa,abyczłowiekzaczerpnąłznichnależneorientacje,by«uprawiałjąidoglądał»(por.Rdz2,15).Trzebatakżepodkreślić,żeprzeciwneprawdziwemurozwojowijesttraktowanienaturyjakoważniejszejodsamejosobyludzkiej.Takiestanowiskoprowadzidopostawneopogańskichlubdonowegopanteizmu:zsamejtylkonatury,pojmowanejwsensieczystonaturalistycznym,niemożepochodzićzbawieniedlaczłowieka.Skądinądtrzebatakżeodrzucićpozycjęprzeciwną,którazmierzadojejcałkowitejtechnicyzacji,ponieważśrodowiskonaturalnetonietylkomateria,którąmożemydysponowaćwedługwłasnychzachcianek,alewspaniałedziełoStwórcy,zawierającewsobie«gramatykę»wskazującąnacelowośćikryteriadlamądrego,anieinstrumentalnegoczysamowolnegokorzystaniazniej.Całkowitesprowadzenienaturydozespołuzwykłych,faktycznychdanychstajesięostatecznieźródłemprzemocywobecśrodowiska,anawetwprostuzasadnieniemdladziałań,którenieszanująsamejnaturyczłowieka.Onato,składającsięnietylkozmaterii,leczrównieżzducha,ijakotakabędącbogatawznaczeniaiwtranscendentneceledoosiągnięcia,posiadarównieżcharakternormatywnydlakultury.Człowiekinterpretujeikształtujeśrodowiskonaturalnedziękikulturze,którazeswejstronyjestukierunkowanaprzezodpowiedzialnąwolność,uważnąnawskazaniaprawamoralnego.Dlategoprojektyintegralnegorozwojuludzkiegoniemogązapominaćonastępnychpokoleniach,alepowinnycharakteryzowaćsięsolidarnościąisprawiedliwościąmiędzypokoleniową,biorącpoduwagęlicznedziedziny:ekologiczną,prawną,ekonomiczną,politycznąikulturową.[117]
49.Kwestiezwiązaneztroskąośrodowiskoijegozachowaniemusządziśbraćpoważniepoduwagęproblemyenergetyczne.Rabunkowewydobywanienieodnawialnychźródełenergiizestronyniektórychpaństw,grupwładzyiprzedsiębiorstwstanowibowiempoważnąprzeszkodędlarozwojukrajówubogich.Niemająoneśrodkówekonomicznychaninato,żebymiećdostępdoistniejącychnieodnawialnychźródełenergetycznych,aniżebyfinansowaćposzukiwaniaźródełnowychialternatywnych.Zagarnianiezasobównaturalnych,którewwieluprzypadkachznajdująsięwłaśniewkrajachubogich,rodziwyzyskiczęstekonfliktymiędzynarodamiiwichobrębie.Konfliktyterozgrywająsięczęstonaterytoriumtychkrajów,powodującpoważnestratywpostaciśmierci,zniszczeńidalszejdegradacji.Wspólnotamiędzynarodowamaniezbywalnezadanieznalezieniadróginstytucjonalnychuregulowaniasprawzwiązanychzwyzyskiwaniemzasobównieodnawialnych,przyuczestnictwietakżekrajówubogich,takbywspólnieplanowaćprzyszłość.
Równieżnatymodcinkuistniejepilnamoralnakoniecznośćodnowieniasolidarności,zwłaszczawrelacjachmiędzykrajamiznajdującymisięnadrodzerozwojuakrajamiwwysokimstopniuuprzemysłowionymi.[118]Społeczeństwazaawansowanetechnologiczniemogąipowinnyzmniejszyćswojezapotrzebowanieenergetycznezarównodlatego,żedziałalnościmanufakturalneewoluują,jakiztegopowodu,żepośródichobywateliupowszechniasięwiększawrażliwośćekologiczna.Trzebaponadtododać,żedzisiajmożliwejestuzyskanielepszejskutecznościenergetycznejijednocześniemożliwyjestpostępwposzukiwaniachenergiialternatywnych.Jednakpotrzebnajesttakżeplanetarnaredystrybucjazasobówenergetycznych,takabymożliwybyłdonichdostęptakżedlakrajów,któresąichpozbawione.Ichprzeznaczenieniemożezostaćwrękachpierwszegozdobywcyczyteżpozostawionelogicesilniejszego.Chodzioważneproblemy,które–bystawićimczołowodpowiednisposób–wymagajązestronywszystkichodpowiedzialnegouświadomieniasobiekonsekwencji,którezostanąprzerzuconenaprzyszłepokolenia,azwłaszczanabardzowielumłodychżyjącychwnarodachubogich,którzy«domagająsięswojegoudziałuwbudowaniulepszegoświata».[119]
50.Odpowiedzialnośćtamacharakterglobalny,ponieważniedotyczyjedynieenergii,alecałegostworzenia,któregoniepowinniśmyzostawićnowympokoleniomzubożonegozjegobogactw.Człowiekowiwolnosprawowaćodpowiedzialnąwładzęnadnaturą,byjejstrzec,uzyskiwaćzniejkorzyściiuprawiaćjątakżewnowychformachidziękinowymzaawansowanymtechnologiom,takbymogłaonagodnieprzyjąćiwyżywićzamieszkującąjąludność.Dlawszystkichjestmiejscenatejnaszejziemi:naniejcałarodzinaludzkapowinnaznaleźćbogactwakoniecznedogodnegożycia,zpomocąsamejnatury,będącejdaremBogadlaJegodzieci,wnoszącwłasnywkładpracyiinwencji.Powinniśmyjednakprzyjąćjakopoważnyobowiązek,bynowympokoleniomprzekazaćziemięwtakimstanie,abyrównieżionemogłygodniejązamieszkiwaćidalejuprawiać.Zakładatozadaniewspólnego«decydowania,poodpowiedzialnymrozeznaniudrogi,którątrzebaprzemierzyćwceluumocnieniaprzymierzamiędzyczłowiekiemiśrodowiskiem,którepowinnobyćodblaskiemstwórczejmiłościBoga,odktóregowyszliśmyidoktóregojesteśmywdrodze».[120]Należałobysobieżyczyć,bywspólnotamiędzynarodowaiposzczególnerządypotrafiływsposóbskutecznyprzeciwstawićsiętakimsposobomużywaniaśrodowiska,któreokazująsięniszczycielskie.Jestteżkoniecznepodjęcieprzezkompetentnewładzeniezbędnychwysiłków,abyekonomiczneispołecznekosztywynikającezużywaniawspólnychzasobówśrodowiskowychzostałyuznanewsposóbjawnyipodjęteprzeztych,którzyznichkorzystają,anieprzezinneludyczyteżprzyszłepokolenia:ochronaśrodowiska,zasobóworazklimatuwymaga,abywszyscyodpowiedzialniwwymiarzemiędzynarodowymdziałalizespołowoiwykazaligotowośćdziałaniawdobrejwierze,wposzanowaniuprawaisolidarnościwobecsłabszychregionówplanety.[121]Jednymznajpoważniejszychzadańekonomiijestwłaśnieskuteczniejszeużywanie,anienadużywaniezasobów,majączawszenauwadze,żepojęcieskutecznościniejestaksjologicznieneutralne.
51.Sposoby,wjakieczłowiektraktujeśrodowiskonaturalne,wpływająnato,czasajaktraktujesamegosiebie,inaodwrót.Stanowitowezwaniedladzisiejszegospołeczeństwa,bypoważniezrewidowałoswójstylżycia,którywwieluczęściachświataskłaniasiędohedonizmuikonsumpcjonizmu,pozostającobojętnymnawynikająceztegoszkody.[122]Potrzebnajestskutecznazmianamentalności,któranasskłonidoprzyjęcianowychstylówżycia,«wktórychszukanieprawdy,pięknaidobra,orazwspólnotaludzidążącychdowspólnegorozwojubyłybyelementamidecydującymiowyborzejakościkonsumpcji,oszczędnościiinwestycji»[123].Każdenaruszeniesolidarnościiprzyjaźniobywatelskiejpowodujeszkodyekologiczne,podobniejakzeswejstronydegradacjaśrodowiskawywołujeniezadowoleniewrelacjachspołecznych.Przyroda,zwłaszczawnaszychczasach,jesttakbardzowintegrowanawdynamikispołeczneikulturowe,żeniestanowijużniemalzmiennejniezależnej.Pustynnienieziemiizubożenieprodukcyjneniektórychobszarówuprawnychsąrównieżskutkiemzubożeniazamieszkującejjeludnościijejzacofania.Dynamizującrozwójekonomicznyikulturalnytejludności,chronisięrównieżnaturę.Ponadto,ileżzasobównaturalnychzniszczyływojny!Pokójnarodówimiędzynarodamiumożliwiłbyrównieżwiększąochronęnatury.Zagarnianiezasobów,zwłaszczawody,możewywoływaćpoważnekonfliktymiędzyzaangażowanymispołecznościami.Pokojowaumowa,dotyczącawykorzystywaniazasobów,możeocalićprzyrodęijednocześniedobrobytzainteresowanychspołeczeństw.
Kościółjestodpowiedzialnyzastworzenieipowinienpodkreślaćtakżetęodpowiedzialnośćnaforumpublicznym.Aczyniącto,powinienbronićnietylkoziemi,wodyipowietrzajakodarówstworzenianależącychdowszystkich.Powinienprzedewszystkimchronićczłowiekaprzedzniszczeniemsamegosiebie.Trzeba,żebybyłocośwrodzajuekologiiczłowiekapojmowanejwewłaściwymsensie.Degradacjanaturyjestbowiemściślezwiązanazkulturąkształtującąwspółżycieludzkie:kiedy«ekologialudzka»[124]jestszanowanawspołeczeństwie,równieżekologiaśrodowiskaczerpieztegokorzyści.Podobniejakcnotyludzkiesąmiędzysobązespolone,takżeosłabieniejednejnarażatakżeinne,takteżsystemekologicznyopierasięnaszacunkuwobecprojektu,dotyczącegozarównozdrowegowspółżyciawspołeczeństwie,jakidobrejrelacjiznaturą.
Dlaochronyprzyrodyniewystarcządziałaniapobudzającelubhamującegospodarkę,aninawetniewystarcząodpowiedniepouczenia.Sątoważnenarzędzia,aledecydującymproblememjestcałościowapostawamoralnaspołeczeństwa.Jeślinieszanujesięprawadożyciaidonaturalnejśmierci,jeślisztucznymczynisiępoczęcie,ciążęinarodzinyczłowieka,jeślipoświęcasięludzkieembrionynabadania,powszechnaświadomośćwkońcugubipojęcieekologiiludzkiej,awrazznimpojęcieekologiiśrodowiska.Jestczymśsprzecznymwzywanienowychpokoleńdoposzanowaniaśrodowiskanaturalnego,podczasgdywychowanieiustawodawstwoniepomagająimszanowaćsamychsiebie.Księganaturyjestjednainiepodzielnawtym,codotyczyśrodowiska,jakiwdziedzinieżycia,płciowości,małżeństwa,rodziny,relacjispołecznych,jednymsłowemwsferzeintegralnegorozwojuludzkiego.Obowiązki,jakiemamywobecśrodowiska,łącząsięzobowiązkami,jakiemamywobecosobyjakotakiej,jakiwodniesieniudoinnych.Niemożnanakładaćjednych,naruszającdrugie.Jesttopoważnasprzecznośćdzisiejszejmentalnościipraktyki,któraponiżaosobę,burzyśrodowiskoiszkodzispołeczeństwu.
52.Prawdyiukazywanejprzezniąmiłościniemożnaprodukować;możnajetylkoprzyjąć.Ichostatecznymźródłemniejestiniemożebyćczłowiek,leczBóg,czyliTen,któryjestPrawdąiMiłością.Tazasadajestbardzoważnadlaspołeczeństwaidlarozwoju,ponieważanijedna,anidruganiemogąbyćtylkowytworamiludzkimi;samopowołaniedorozwojuosóbinarodównieopierasięnazwykłychludzkichrozważaniach,alejestonowpisanewplanuprzedniwstosunkudonasijestdlanaswszystkichobowiązkiem,którypowinienbyćwsposóbwolnyprzyjęty.To,conaspoprzedzaiconasstanowi–współistniejąceMiłośćiPrawda–wskazująnam,cobędziedobreminaczympoleganaszeszczęście.Awięcwskazująnamdrogędoprawdziwegorozwoju.